اینترنت و فضای مجازی در کنار بسیاری از کارکردهای مفیدی که دارند، زمینه را برای استفاده افراد و گروه‌های تندرو و افراطی با نحله‌های فکری گوناگون پدید آورده‌اند و آن‌ها را به ابزاری برای تسریع در جذب و انتقال پیام‌های خشونت‌بار تبدیل کرده‌ است.

رشد و توسعه فناوری‌های نوین به ویژه در عرصه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، موجب تحول در بسیاری از جنبه‌های زندگی بشری شده است. این دگرگونی در عرصه روابط انسانی و اجتماعی بیشتر از دیگر حوزه‌ها به چشم می‌آید زیرا باعث شده است ارتباطات انسانی در جامعه از شکل واقعی آن به حالت برخط یا مجازی تغییر کنند.

در این میان شبکه‌های اجتماعی فضایی تازه را در دنیای سایبر برای ارتباط‌گیری انسان‌ها پدید آورده‌اند. در این چارچوب ارتباط میان افراد مختلف، با سطوح گوناگون دسترسی به وجود آمده است. ایجاد ارتباطات جمعی و میان فردی، تشکیل اجتماعات سایبری، اطلاع‌رسانی، تبادل اطلاعات و نظرات از شناخته‌شده‌ترین کارکردهای این فضاها هستند.

برخی از ویژگی‌های شبکه‌های اجتماعی همچون به ‌اشتراک‌گذاری، سازمان‌دهی، دوستی، اعتماد، استناد و تعمیم، چندرسانه‌ای ‌بودن، نقد بی‌رحمانه، دنبال‌کردن و دنبال‌شدن، باز انتشار، خِرد جمعی، ساختار دموکراتیک، قدرت سرمایه اجتماعی، تحرک اجتماعی و ابتکار و خلاقیت، تاثیرات این شبکه‌ها را دو چندان کرده و در نتیجه فضای حاکم بر آن‌ها، حضور افراد در شبکه‌های اجتماعی، احتمال مشارکت‌ها و کنش‌های اجتماعی آن‌ها را نیز افزایش می‌دهد.

ایجاد ارتباطات جمعی و میان فردی، تشکیل اجتماعات سایبری، اطلاع‌رسانی، تبادل اطلاعات و نظرات از شناخته‌شده‌ترین کارکردهای رسانه‌های اجتماعی هستند آرامش پیش از فضای مجازی

اگرچه این ارتباط گیری‌های انسانی در فضای مجازی می‌تواند به عنوان یک گام اولیه موجب بهبود روابط واقعی انسان‌ها شود اما سویه‌های منفی و ناخوشایند اکنون به جنبه غالب و غیر قابل چشم‌پوشی تبدیل شده است. استفاده‌ گسترده از اینترنت، برای تبلیغ، گسترش و عضوگیری گروه‌های افراطی به روندی مهم و برجسته تبدیل شده است. بسیاری از این دسته کاربران، رسانه‌های اجتماعی را ابزار ارتباطی ارزشمندی می‌بینند که امکانات بیشتری را به کنش‌گران افراطی غیررسمی و غیردولتی می‌دهد و آن‌ها را قادر می‌سازد تا رسانه‌های جریان اصلی و رویکردهای دارای جهت‌گیری آن‌ها را دور بزنند.

اینترنت ضمن کمک به جنبش‌های افراطی برای برقراری ارتباط مستقیم با مخاطبان به جای رسانه‌های جریان اصلی، تغییر دیدگاه‌های قابل توجهی را موجب شده است. نمونه بارز این تاثیرگذاری رسانه‌های اجتماعی را می‌توان در دو دهه اخیر در روند رشد فزاینده گروه‌های افراطی با گرایش‌های دینی، نژادی و ملی شاهد بود. فعالیت‌های داعش و القاعده در فضای مجازی و عضوگیری و تبلیغ رویکردهای بنیادگرایانه در کنار حرکت‌های ناسیونالیستی و نژادپرستانه در اروپا و آمریکا نمونه‌هایی از این دو جبنه هستند.  

تارنمای پایگاه خبری تحلیلی «Rawstory» در گزارشی به نحوه عمل رسانه‌های اجتماعی در ممانعت از جنبش‌های مترقی و تقویت راست افراطی پرداخته است. «گال بکرمن» سردبیر  New York Review of Booksدر بخشی از کتاب «آرامش پیشین» به موضوع چگونگی عملکرد رسانه‌های اجتماعی و تقویت رویکردهای افراطی پرداخته است. وی در این کتاب آورد که مردم هنگام بیان مخالفت‌های خود همه کار را انجام می دهند.

وی معتقد است در طول تاریخ، جنبش‌هایی به وقوع پیوستند که جوامع را متحول و حکومت‌ها را سرنگون کردند و حتی پادشاهان را با خشونت به زیر کشیده و نابود کردند. این تحولات با حرف و حدیث‌های فراوانی آغاز شدند اما چنین بحث‌هایی در وضعیت امروزین مطرح نیست و رویه‌ها تغییر کلی پیدا کرده‌اند.

کتاب جدید بکرمن که در ماه جاری توسط موسسه کراون منتشر شد، تصریح دارد در حالی که افراد با تصاویر یک جنبش اجتماعی تازه مشتعل شده تحریک می شوند،خود به دلیل فعالیت گسترده در شبکه‌های اجتماعی  در واقع این جنبش را نیز هدایت می‌کنند.

کتاب جدید بکرمن که در ماه جاری توسط موسسه کراون منتشر شد، تصریح دارد در حالی که افراد با تصاویر یک جنبش اجتماعی تازه مشتعل شده تحریک می شوند، خود یک این جنبش را هدایت می کنندبه اعتقاد تحلیلگران و حتی نویسنده، کتاب آرامش پیشین نوشتاری است که از ناامیدی متولد شد و جرقه نگاشتن آن با مشاهده وعده جنبش‌های آزادی‌بخش همچون بهار عربی یا «زندگی سیاه‌پوستان مهم است» (Black Lives Matter) روشن شد. این جنبش‌های توده‌ای به لطف گسترش بی‌سابقه رسانه‌های اجتماعی قادر شده‌اند اقدامات مهمی را به سرعت به سرانجام برسانند. جنبش‌ها با همان ابزارهایی تقویت می‌شوند که در زمان ظهور آن‌ها ممکن بود پدیده‌های اجتماعی را تضعیف کند.

بکرمن به مدت یک دهه برای نوشتن کتاب بر روی اینترنت و جنبش‌های اجتماعی تحقیق کرده است و همزمان به مطالعات رسانه‌ای پرداخت. در مقایسه با جنبش‌های کند و بی سروصدای پیش از اینترنت اکنون فضای مجازی تحولی شگرف را ایجاد کرده است. چه خوب و چه بد دیدگاه‌های افراطی پیشین موجب شدند تا مخالفان دوره شوروی یا فاشیست‌های اولیه ایتالیایی پایه‌گذاری شوند و هنوز نمودهایی از آن موجود است از این منظر جنبش‌های افراط‌گرایانه در میان تعداد زیادی از مردم ریشه دارد که به راحتی می‌توانند با تمام جهان صحبت کنند، اما قادر نیستند با خود، حداقل به شکلی موثر به گفت‌وگو بپردازند.

بکرمن می‌گوید اینترنت توانایی گفتمان درون گروهی و صحبت عمومی را در بین مخالفان تقویت کرده و آن را به نقطه قوت جنبش‌ها تبدیل کرده است.

نویسنده کتاب آرامش پیشین با مشاهده بهار عربی و وقوع برخی انقلاب‌ها که در اوایل دهه ۲۰۱۰ شکل گرفت، دریافت که چه چیزی ارتباطات میان مردم و پتانسیل انقلابی را موجب می‌شود . خط ارتباطی با اینترنت برای ایجاد تغییر نخستین چیزی بود که به ذهن می‌رسید زیرا این ابزار توانست مردم را با تعداد بیشتر و با سرعتی غیرمعمول‌تر از همیشه در خیابان‌ها جمع کند. البته این روند یک نقطه ضعف دارد که همان خاموشی ناگهانی آن است. بسیاری از این انقلاب‌ها به سرعت فروکش کردند و تعجیل اولیه آن‌ها نیز به سرعت از بین رفتند.

مردم باید از تأثیرات منفی رسانه‌های اجتماعی بر زندگی شخصی خود آگاه شوند و دریابند این ابزارها چگونه انسان را منحرف و سرگردان می‌کنندبهار عربی، به نظر نویسنده بزرگترین داستان هشداردهنده در این زمینه بود زیرا ائتلافی از افراد را به وجود آورد که از طریق اینترنت و فیسبوک گرد هم آمدند و در نهایت توانستند خود را به مرکز قاهره برسانند؛ تنها حضور فیزیکی آن‌ها که به وسیله اینترنت تسهیل شده بود. شیفتگی به این ابزار باعث شد تا اثر معکوس آن یعنی جنبه تخریبی رسانه‌های اجتماعی که همه به خوبی با آن آشنا هستند، نادیده گرفته شود.

البته همین کارکرد به ظاهر مثبت، در توسعه گروه‌های راست افراطی بسیار موثر بوده است و  موجب شد آن‌ها نیز از کوچکترین روزنه‌ها برای تقویت ایده‌ها و جنبش خود استفاده کنند. طبق تحلیل نویسنده کتاب، از بین بردن یا کم اهمیت جلوه دادن احساس شرم از دیگر جنبه‌هایی است که رسانه‌های اجتماعی آن را تقویت کردند و باعث شدند تقریبا حد و مرزی برای استفاده از رسانه‌های اجتماعی شناخته نشود.

کتاب در کل گروه‌های ارتباط اینترنتی کم دامنه با تعداد کم مخاطب را مفیدتر می‌داند به همین دلیل بعضی معتقد هستند که کتاب آرامش پیشین، یک کتاب بدبینانه سایبری است اما برخی دیگر با آن مخالفند و منظور کتاب را اینگونه می‌بینند که باید احساس خودآگاهی را فعال کرد و درک بهتری را ابزارهای ارتباطی ایجاد نمود. مردم باید از تأثیرات منفی رسانه‌های اجتماعی بر زندگی شخصی خود آگاه شوند و دریابند این ابزارها چگونه انسان را منحرف و سرگردان می‌کنند.

نقش رسانه اجتماعی در ترویج خشونت

بدون تردید اینترنت و رسانه‌های اجتماعی موجب شدند تا سرعت و وسعت انتقال پیام و جذب افراط‌گرایان تنها را افزایش یابد. نشریه «استارت» سه یافته کلیدی در مورد رابطه میان رسانه‌های اجتماعی و تشدید افراط‌گرایی ایالات متحده را به شرح ذیل مطرح کرده است:

۱- از گذشته تاکنون بسترهای رسانه‌های اجتماعی آنلاین نقش مهمی را در روند تشدید کردن عمل افراط‌گرایان ایالات متحده ایفا می‌کنند. در حالی که افراط‌گرایان ایالات متحده در ابتدا در پذیرش رسانه‌های اجتماعی سرعت عمل نداشتند اما در سال‌های اخیر، تعداد افرادی که برای انتشار محتوای افراطی و تسهیل روابط افراطی به این بسترهای کاربر محور متکی هستند، به‌طور تصاعدی افزایش یافته است. در واقع، تنها در سال ۲۰۱۶، رسانه‌های اجتماعی در فرآیندهای انتقال و تشدید  و تقویت خشونت افراط‌گرایان قریب به ۹۰ درصد نقش داشتند.

اینترنت و رسانه‌های اجتماعی سرعت و وسعت انتقال پیام و جذب افراط گرایان به شکل محسوسی افزایش داده‌ است۲- بازیگران منفرد (یعنی افرادی که از نظر عملیاتی در فعالیت‌های افراطی منزوی تنها خود نقش داشتند) به ویژه در رسانه های اجتماعی فعال بودند. از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۶ میلادی، رسانه‌های اجتماعی در فرآیندهای رادیکال‌سازی و بسیج ۶۸.۱۲ درصد از بازیگران انفرادی نقش داشتند. فقط در سال ۲۰۱۶، رسانه‌های اجتماعی در فرآیندهای رادیکال‌سازی و بسیج ۸۸.۲۳ درصد از بازیگران منفرد نقش داشتند. در مقایسه، از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۶، رسانه‌های اجتماعی عامل رادیکالیزه شدن ۵۰.۱۵ درصد از افرادی بود که اعضای گروه های افراطی یا دسته های رادیکال بودند.

۳- در حالی که به نظر نمی‌رسد رسانه‌های اجتماعی میزان موفقیت نتایج افراط‌گرایان را افزایش دهند، شواهد نشان می دهد که به سرعت گرفتن و تشدید فعالیت افراط‌گرایان آمریکایی کمک کرده است.

به عنوان مثال، میانگین مدت زمان رادیکال‌سازی (یعنی زمان طی شده از اولین مواجهه با عقاید افراطی تا مشارکت در اقدامات افراطی) در سال ۲۰۰۵، زمانی که رسانه‌های اجتماعی برای اولین بار به عنوان عاملی برای رادیکال‌سازی افراط‌گرایان آمریکایی ظاهر شدند، حدود ۱۸ ماه بود. در سال ۲۰۱۶، زمانی که بیش از ۹۰ درصد از جنگجویان خارجی ایالات متحده در رسانه های اجتماعی فعال بودند، مدت زمان افراط گرایی به طور متوسط ​​به ۱۳ ماه کاهش یافت.

 فرجام سخن 

در کنار بسیاری از کارکردهای مفید اینترنت و فضای مجازی، گروه‌های افراطی با نحله‌های فکری گوناگون، از اینترنت به عنوان ابزاری مهم در راستای نیل به اهداف خود بهره می‌برند. تاثیر اینترنت و تعاملات آنلاین بر فرآیندهای بنیادگرایی و عضوگیری همچنان کانون بحث‌های جدی است که تلاش پژوهشگران در داخل و خارج کشور را به خود معطوف کرده است.

در سال‌های اخیر گسترش تروریسم و خشونت‌های افراط‌گرایانه داخلی در کشورهای مختلف حتی در غرب و نفوذ گروه‌های مسلح خارجی به کشورهایی مانند سوریه و عراق نمونه‌هایی هستند که محققان تلاش دارند در بررسی ریشه‌های آن به میزان تاثیر اینترنت و رسانه‌های اجتماعی در ایجاد و گسترش و تقویت آن پی ببرند.

منابع:

https://www.forbes.com/sites/siladityaray/۲۰۲۱/۰۱/۱۴/the-far-right-is-flocking-to-these-alternate-social-media-apps---not-all-of-them-are-thrilled/?sh=۴de۳۸aa۰۵۵a۴

https://tisri.org/?id=qh۴rc۷۲c

https://www.rawstory.com/less-than-social-media-how-hashtags-have-hindered-progressive-movements-and-fueled-the-right/

https://www.start.umd.edu/pubs/START_PIRUS_UseOfSocialMediaByUSExtremists_ResearchBrief_July۲۰۱۸.pdf