مهدی احمدی
 حوزه کتاب در ۲۰۲۱ میلادی در حال دست و پنجه نرم کردن با کرونا و فضای مجازی بود، اما این اتفاق‌ها نتوانسته اقبال عمومی در جهان را به این کالاهای فرهنگی کم کند و برخی از پرفروش‌ترین‌های آن ذائقه‌ها را تغییر داده‌اند.

کتاب دروازه‌ای به طرف جهان گسترده دانش و معرفت محسوب می‌شود که می‌تواند بشر را به کمال مطلوب رسانده و نقش مهمی در ارتقا و پیشرفت ملت ها ایفا کند. به‌همین دلیل برای یک ملت، خسارتی بزرگ است که افراد آن با کتاب انس و الفت نداشته باشند و برای یک فرد، توفیق چشم‌گیری است که با کتاب مأنوس و همواره در حال بهره‌گیری از آن و آموختن باشد. این نیاز بشر به چنین کالای فرهنگی باعث شده تا هر سال کتاب‌هایی با مضامین جدید وارد عرصه نشر شوند؛ کتاب‌هایی که به لحاظ موضوع و محتوا متفاوت بوده و هر کدام می‌کوشند تا به نوعی پاسخگویی برای ذائقه متفاوت مخاطبان باشند.

جهان در ۲۰۲۱ میلادی در عرصه نشر و چاپ کتاب تحولاتی را به خود دید؛ از یک طرف ذائقه کتابخوانی که چند سالی، تغییر کرده بود در این سال نیز همچنان ادامه یافت و نویسنده‌ها هم با توجه به چنین تغییری سعی کردند تا نیاز مخاطبان را برآورده کنند و از طرفی دیگر این حوزه هم مانند دیگر حوزه‌های تحت تاثیر فضای مجازی و ویروس کرونا قرار گرفت.

فضای مجازی؛ تغییر ذائقه فرهنگی و مطالعاتی

«اگر خواستی چیزی را پنهان کنی، لای کتاب بگذار. این ملت کتاب نمی‌خوانند!»؛ این جمله یکی از شاعران چند دهه قبل است که به نظر می‌آید هنوز هم در جامعه کنونی مصداق داشته باشد، موضوعی که با فراگیر شدن فضای مجازی، تشدید هم شد. فضای مجازی را به دلیل داشتن کارکردهای دوگانه‌ نمی‌توان به صورت کامل تخطئه کرد اما در حوزه کتاب و کتابخوانی تاثیر مخرب بیشتری گذاشته است. به نحوی که ذائقه فرهنگی و مطالعاتی مردم جهان را تغییر داده و رویدادی که در ۲۰۲۱ میلادی نیز همچنان ادامه یافت.

اگرچه فضای مجازی از یک طرف دسترسی به نسخه‌های دیجیتال کتاب‌ها را آسان کرده اما بر نرخ و سرانه مطالعه جوامع انسانی تاثیر مخربی داشته و این تاثیر تا پایان ۲۰۲۱ میلادی همچنان ادامه‌دار بوده است. فضای مجازی باعث شده تا افراد در ساعات طولانی از شبانه روز اسیر و گرفتار مطالب فراوان و سطحی پیام این رسانه‌ها شوند و دائم به دنبال مطالعه اخبار و حوادث و روزمرگی‌های دیگران در فضای پیام‌رسانی بشوند و به همین دلیل هم کمتر حوصله مطالعه، تحقیق، پژوهش و کتابخوانی‌های علمی را دارند.

کرونا و محدودیت در نمایشگاه‌های کتاب

شیوع دو ساله کرونا باعث شده تا در عرصه کتاب و کتابخوانی نیز تغییراتی ایجاد شود که نمونه بارز آن در سال اول، تعطیل شدن نمایشگاه‌های کتاب در جهان بود اما در ۲۰۲۱ میلادی با واکسیناسیونی که انجام گرفت برخی از نمایشگاه‌های کتاب برگزار شد اما این اتفاق هم مانند قبل از کرونا اقبال گسترده‌ای نداشت زیرا از یک طرف به دلیل تداوم کرونا قسمت‌هایی از نمایشگاه‌ها همچنان مجازی باقی ماندند و از طرفی دیگر نمایشگاه‌هایی که تا قبل از کرونا سالیانه سیصد تا چهارصد هزار بازدیدکننده داشت، در این سال تنها درهایش را روزانه به روی چند ده هزار تن می‌گشود. این تغییر را به خوبی می‌توان در هفتادوسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت که در ۱۹ اکتبر ۲۰۲۱ میلادی افتتاح شد، مشاهده کرد؛ این نمایشگاه که به صورت مجازی و حضوری برگزار شد، روزانه تنها ۲۵ هزار بازدیدکننده داشت و تا پایان روز چهارم که اختتام نمایشگاه بود تنها حدود صد هزار تن امکان بازدید از نمایشگاه پیدا کردند و اینکه به‌جای هفت هزار و ۵۰۰ غرفه‌ای که ۲۰۱۹ میلادی در نمایشگاه برقرار بود، در ۲۰۲۱ میلادی تحت شرایط کرونایی یک هزار و ۷۰۰ غرفه بیشتر دائر نشد و به‌جای ۱۲۰ کشور هم ۷۴ کشور در نمایشگاه حضور غیرمجازی داشتند.

کرونا؛ تکثیر نسخه دیجیتال کتاب اما گرانی کاغذ

کرونا تغییر دیگری نیز در عرصه کتابخوانی ایجاد کرد که در ۲۰۲۱ میلادی نیز همچنان تداوم داشت، از یک طرف نسخه دیجیتال کتاب‌ها افزایش یافت و از طرفی دیگر اگرچه ابتدا مصرف کاغذ را پایین آورد اما در عین حال تولید و حمل آن در سطح بین‌المللی نیز با اختلالاتی مواجه شد.

در خصوص نسخه دیجیتال کتاب‌ها باید اذعان داشت که روال بر این بوده که ناشران تصمیم می‌گرفتند که نسخه آنلاین کتاب تازه منتشر شده را چه زمانی و تحت چه شرایطی در اختیار کتابخانه‌ها و بخش دیجیتال آن‌ها برای استفادۀ عموم قرار دهند و معمولاً در سال‌های ابتدایی چاپ این اتفاق نمی‌افتاد تا کتاب بتواند میزانی از سودآوری و تأمین درآمد برای نویسنده و ناشر را رقم بزند اما به نظر می‌رسد که در شرایط کنونی استفاده از نسخه دیجیتال بسیار بیشتر شده است و این کار عملاً بخشی از سود نویسنده و ناشر را از بین می‌برد. به همین دلیل عده‌ای با این گونه کتاب‌های دیجیتال مخالف و شماری هم موافق بودند.

استدلال مخالفان این است که اگر کتاب دیجیتال یا ای‌بوک از همان ابتدا در کتابخانه‌ها هم عرضه شود و بابت هر قرض‌ گرفتنِ کتاب صرفاً چند سنت به نویسنده داده شود، میزان درآمد ناشی از آن کمتر از آن است که نویسنده‌ای بتواند با آن زندگی خود را تأمین کند یا سودی برای ناشر داشته باشد. در همین خصوص در ۲۰۲۱ میلادی در آلمان بیش از ۱۹۰ نویسنده و ناشرِ کم‌وبیش معروف طی نامه‌ای با عنوان «نوشتن نباید رایگان باشد» گفته‌اند که بیشتر نگران نویسندگان جوان هستند و تحلیل‌ نرفتن شوق و انگیزه آن‌ها برای نوشتن سبب نگارش این نامه شده است. موافقان هم ضمن برجسته ‌کردن حق شهروندان، به‌خصوص اقشار کم‌درآمد، در دسترسی به کالاهای فرهنگی معتقدند که باید شرایط و زمان ارائه عمومی کتاب‌های دیجیتال هم تابع یک قانون عمومی مانند کتاب‌های کاغذی شود و ناشران مختلف قراردادها و شرایط مختلفی را به کتابخانه‌ها تحمیل نکنند.

کرونا اگرچه در ابتدا سبب پایین آمدن مصرف کاغذ شد اما با خریدهای آنلاین که به خصوص در ۲۰۲۱ میلادی افزایش یافته بود، بخشی از تولید کاغذ برای تامین مواد لازم بسته‌بندی مصرف شد. همین امر هم بستر گرانی کاغذ را در بازار جهانی فراهم آورد. برای نمونه در ۲۰۲۱ میلادی کاغذ در بسیاری از نقاط جهان و از جمله در بازار آلمان ۲۰ درصد فراتر از قیمت متعارف آن شد.

اقبال به آثاری با رنگ و بوی تاریخی و سیاسی

اگرچه کتابخوانان در دوره‌هایی اقبال به فلسفه، ادبیات و ... نشان داده‌اند اما باز سیاست و تاریخ حرف اول را می‌زند و نشان می‌دهد که در هر حال اقبال مردم به این حوزه‌ها است و آن را دنبال می‌کنند. در همین خصوص در حوزه کتاب در ۲۰۲۱ میلادی، آثاری با رنگ و بوی تاریخی و سیاسی توانسته‌اند، اقبال بیشتری به خود جلب کنند.

در میان کتاب‌های پر فروش ۲۰۲۱ میلادی کتاب‌هایی از «باب وودوارد» روزنامه‌نگار آمریکایی به چشم می‌خورد؛ کتاب‌هایی که در حوزه تاریخی و سیاسی است. او که در دوران ریاست جمهوری ترامپ دو کتاب «ترس» و «خشم» را منتشر کرده بود، در سال ۲۰۲۱ با کتاب «خطر» بار دیگر مخاطبان کتاب در سراسر جهان را متوجه خود کرد. کتاب خطر تکمیل‌کننده سه‌گانه دو اثر پیشین وودوارد درباره ترامپ است که بر نحوه عملکرد او در مواجهه با ویروس کرونا متمرکز است. «سایمون اند شوستر» ناشر این کتاب اعلام کرده است که اثر جدید باب وودوارد برای نخستین‌بار نشان می‌دهد که نحوه برخورد ترامپ با همه‌گیری ویروس کرونا و سایر مسائل بسیار فراتر از یک بحران سیاسی داخلی بوده است.

در حوزه تاریخی و سیاسی کتاب دیگری که توانسته نظر مخاطبان زیادی را به سمت خود جلب کند، کتاب «مارکسیسم آمریکایی»، اثر «مارک لوین» است. نویسنده توضیح می‌دهد که چگونه عناصر اصلی ایدئولوژی مارکسیستی اکنون در جامعه و فرهنگ آمریکا، از مدارس، مطبوعات و شرکت‌ها گرفته تا هالیوود، حزب دموکرات و ریاست جمهوری بایدن تحت لوای برچسب‌های فریبنده‌ای مانند مترقی‌گرایی، سوسیالیسم دموکراتیک، کنشگری اجتماعی و موارد دیگر، فراگیر شده است.

پرفروش‌ترین کتاب‌ها در ۲۰۲۱ میلادی

وضعیت فروش کتاب در سال ۲۰۲۱ میلادی نسبت به سال گذشته‌ آن مثبت تر بوده است. به گونه‌ای که  در سه ماه اول سال گذشته فروش کتاب ۱.۱ درصد کاهش یافته بود و این افت روندی عمومی و شتاب‌گیر تلقی می‌شد، در مدت مشابه ۲۰۲۱ میلادی رشدی ۲.۵ درصدی داشته است.

در این وضعیت فروش، کتاب‌هایی بوده‌اند که عنوان پرفروش‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. که از جمله آنها می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد:

تختخوابت را مرتب کن: این کتاب توسط ژنرال ویلیام مک روین نوشته شده است. او که بازنشسته نیروی دریایی آمریکا بوده این کتاب را در ۱۰ فصل و هنگام زندگی روی دریا نوشته است. موضوع این کتاب در حوزه روانشناسی بوده و به شما یادآوری می‌کند که همه اتفاقات از درون رخ می‌دهد.

خودت را به فنا نده: این کتاب توسط گری جان بیشاپ نوشته شده است. مطالعه این کتاب کمک می‌کند که افراد توانایی‌های منحصر به فرد خودشان را بشناسند.

خودت باش دختر: نوشته ریچل هالیس، در زمره یکی از پرفروش ترین کتاب‌های ۲۰۲۱ قرار دارد. مخاطب خاص این کتاب معروف و پرفروش در جهان، دختران و بانوان هستند. کتاب خودت باش دختر، یک راهنمای خوب برای افزایش اعتماد به نفس و به دست آورن احترام به خود است.

چهار باد: در بخش داستان که عموماً بیشترین مخاطب را در حوزه کتاب دارد، این کتاب اثر کریستین هانا جزو آثاری است که توانسته در فهرست ۲۰ کتاب پرمخاطب سایت آمازون قرار گیرد.

فهرست قاضی: از دیگر آثار پرفروش جهان در سال ۲۰۲۱ می‌توان به کتابی از جان گریشام، نویسنده مشهور آمریکایی اشاره کرد. گریشام در این کتاب تلاش دارد یک داستان حقوقی برای مخاطب خود روایت کند.

پایتخت کتاب در ۲۰۲۱ میلادی

هر ساله یونسکو و سه سازمان بین‌المللی دیگر در حوزه صنعت نشر کتاب، شامل اتحادیه بین‌المللی ناشران و فدارسیون بین‌المللی کتابفروشان و فدارسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابخانه‌ای، از میان شهرهایی که نامزدی خود را اعلام کرده‌اند، پایتخت جهانی کتاب را برای مدت یک سال انتخاب می‌کنند که این عنوان در ۲۰۲۱ میلادی به شهر تفلیس رسید. آنچه پیشتر در زمان انتخاب تفلیس به‌عنوان پایتخت جهانی کتاب مطرح شده بود، تأکید بر استفاده از فناوری‌های جدید و سهم آن‌ها در ایجاد انگیزه مطالعه کتاب به‌ویژه در میان نسل جوان بود.

در راستای انتخاب تفلیس به عنوان پایتخت کتاب، دولت گرجستان نمایشگاه کتاب‌های ممنوعه؛ یعنی آثاری که در زمان شوروی سابق و بعضی از کتاب‌های منتشر شده در این کشور ممنوع شده بودند، در نمایشگاه ارائه شد. مسؤولان دولتی در گرجستان سعی کردند با برگزاری این نمایشگاه جدیت تصمیم خود را برای آزادی مطبوعات و نویسندگان بیشتر از گذشته نشان دهند. در این نمایشگاه کتاب‌هایی به نمایش درآمده بود که در سال‌های گذشته نه‌تنها چاپ آنها ممنوع بوده؛ بلکه داشتن آنها نیز جرم محسوب می‌شد. ازجمله این کتاب‌ها می‌توان به قلعه حیوانات اثر جرج اورول، دکتر ژیواگو اثر بوریس پاسترناک، رنگ ارغوانی اثر آلیس واکر، موش‌ها و آدم‌ها اثر جان اشتاین بک، بادباک‌باز نوشته خالد حسینی، آخرین وسوسه‌ مسیح اثر نیکوس کازانتزاکیس و شعرهای حماسی قرن دوازدهمی گرجستان و روح کشته‌شده نوشته گرگول روبادیز نویسنده گرجستانی اشاره کرد.