استفاده ناصحیح روزمره از شبکه های اجتماعی به ویژه در مورد کودکان و نوجوانان، علاوه بر آسیب های جدی به نوعی اعتیاد تبدیل می شود که پیامدهایی جدی در پی دارد؛ اما با آموزش های لازم و ارتقای سواد رسانه ای، می توان از خطرات فضای مجازی کاست.

با هوشمند شدن گوشی ها و پیشرفت سریع و فزاینده فناوری اطلاعات و ایجاد شبکه های اجتماعی، «اعتیاد به موبایل» به یکی از معضلات جدی عصر جدید تبدیل شده است. این موضوع به ویژه در نوجوانان و کودکان اهمیت پررنگ تری به خود می گیرد.

اما باید دید آیا وابستگی به تلفن همراه و شبکه های اجتماعی، فقط یک پدیده فرهنگی قرن ۲۱ است یا یک اعتیاد واقعی!؟

به نوشته تله سور آمریکای لاتین، شبکه های اجتماعی به ابزاری ارتباطی از یک سوی جهان به سویی دیگر، برای تبادل آنی اطلاعات و پرواز سریع السیر اندیشه و خیال انسانها تبدیل شده است.  

با این وجود، استفاده روزانه از فضای مجازی، به اعتیادی منجر می شود که با خود آسیب ها و مخاطرات بسیاری برای کسانی که به طور نامحدود در آن غرق می شوند، به همراه می آورد.

البته درصورت استفاده صحیح از این رهاورد فناوری، منافع بسیاری در اختیار کاربران آن قرار خواهد گرفت، اما کاربرد نادرست آن به ویژه به کودکان و نوجوانانی که به همه جوانب و تهدیدهای موجود آگاه نیستند، بعضا صدمات جبران ناپذیری وارد می کند.

کودکان و نوجوانان هدف اصلی خطرات موجود در شبکه های اجتماعی هستند.

موسسه عالی مطالعات روانشناسی اسپانیا (ISEP) اعتیاد به شبکه های اجتماعی را در زمره اعتیادهای فناوری یا در طبقه اعتیادهای غیرشیمیایی و بدون مواد مخدر قرار داده است.

براساس تعریف این موسسه پژوهشی، رفتار تکراری که حداقل در مراحل اولیه خوشایند می نماید یا باعث از دست دادن کنترل بر خود در انجام آن موضوع می شود، همراه با مداخله جدی در زندگی روزمره، خانوادگی یا تحصیلی فرد، مسئله ای است که اعتیاد نامیده می شود.

چالش های فضای مجازی

اگرچه استفاده عقلانی از فضای مجازی به افراد کمک می کند تا از مواجهه با خطرات متعدد فضای مجازی ازجمله نقض حریم خصوصی و ... جلوگیری کنند، اما این امر نیازمند کسب آگاهی های لازم درباره چالش های مرتبط است.

طبق اعلام دانشگاه آزاد کلمبیا، نقض حریم خصوصی همزمان با نقض حق تصویر بطور روزانه و مکرر در اینترنت اتفاق می افتد. پیشرفت های فناوری این امکان را داده تصاویر افراد بدون اذن صاحبان آنها و حتی به صورت نوعی تهاجم به هویت افراد در فضای مجازی منتشر شود.

سرقت یا جعل هویت نیز از خطراتی است که بخصوص کودکان و نوجوانان در معرض آن هستند. این اتفاق زمانی روی می دهد که شخصی حساب کاربری شخصی دیگر را به نام خود تصاحب کند و از طریق هویت آن شخص، به وجهه او آسیب بزند.

زورگویی رسانه ای (ciberbullying) نیز تهدید مداوم دیگری است که با سوء استفاده از امکان ناشناختگی در برخی شبکه های اجتماعی، کاربران این شبکه ها را تهدید می کند و منجر به رنجش افراد یا عواقبی جدیتر برای کسانی که آماج این نوع حملات قرار می گیرند می شود.

خطر آراستگی برای کودک (grooming online) و برقراری عاطفی با کودکان و نوجوانان با هدف سوء استفاده جنسی یا حتی اخذ اطلاعات مالی و خانوادگی در سایت های بازی نیز دنیای کودکان و نوجوانان را در معرض تهدید جدی قرار داده است.

گرومرها (groomers) می‌توانند انگیزه‌های مختلفی، از استثمار جنسی گرفته تا تلقین داشته باشند.

خانم نینا بوال، نویسنده و مدیر آموزش سایبر، با اشاره به خطرات قابل‌توجه فضای مجازی که کودکان در معرض آن قرار دارند، خاطرنشان کرد: براساس مطالعات، کودکان زمان بسیار زیادی را صرف منابع غیرآموزشی آنلاین می‌کنند.

بوال با اشاره به  بازی پرطرفدار آنلاین  Fortnite موردی را مثال زد که در آن یک کودک با شخصی که فکر می‌کرد هم‌سن او است، رابطه دوستی برقرار کرد و از این طریق راضی شد تا اطلاعاتی درباره پدرش که مدیرعامل یک شرکت بزرگ بود، بدهد. این شیاد سایبری تمام رمزهای عبور را به دست آورد و موفق شد به حساب‌های شرکت نفوذ و خسارت چند میلیون دلاری به آنها وارد کند.

ازنظر بوال، فناوری هوش مصنوعی اساساً نقش والدین را در هنگام آنلاین بودن کودکان بر عهده می‌گیرد. وی در همین رابطه توضیح داد: «هوش مصنوعی برای فرزندان ما در اینترنت مانند خودرو هوشمندی است که تصمیم می‌گیرد فرزندان ما چه چیزی را در اینترنت نگاه کنند».

چالش های فضای مجازی مانند ویروس به سرعت و سهولت قابل سرایت هستند. حتی گاهی برخی افراد که درباره عواقب این نوع چالش ها آگاهی لازم را ندارند،  ممکن است ناخواسته مرتکب جرائم اینترنتی هم شوند.

علاوه بر این موارد، زمانی که به جای اختصاص به مطالعه،  کار یا مشارکت در خانواده،  در فضای مجازی تلف می شود نیز از معضلات جدی اعتیاد به شبکه های اجتماعی است.

اختصاص زمانی کوتاه و موردنیاز به شبکه های اجتماعی بد نیست، اما موضوع اصلی این است که کاربر به خوبی بداند چه زمانی وقت خروج از این شبکه هاست و این شیوه کنترل شده را همواره در پیش بگیرد.

"مایک ایست" معاون فروش شرکت EMEA در استارتاپ امنیت سایبری منلو (Menlo) با تاکید بر موضوع گسترش اینترنت گفت: "متأسفانه همه ما باید آگاه باشیم که همه‌چیز در اینترنت خوب نیست و سوءنیت‌های زیادی وجود دارد. "

اگرچه طی سال‌های اخیر پیشرفت‌های چشمگیری در صنعت امنیت سایبری صورت گرفته، اما هدف اصلی آن محافظت از سازمان‌ها بوده است. "اما چه کسی از فرزندان ما مراقبت می‌کند؟ چه کسی باید نظارت کند تا مطمئن شود که آن‌ها ایمن هستند؟ "

راه های غلبه بر اعتیاد به شبکه های اجتماعی

درصورتی که فرد با ارزیابی زمانی که در شبکه های اجتماعی می گذراند و مقایسه آن با زمانی که به فعالیت های دیگر اختصاص می دهد، متوجه شود که به این اعتیاد گرفتار شده، هنوز دیر نشده و می تواند بر این شرایط غلبه کند.

درخصوص کودکان و نوجوانان، والدین آنها همراه با کسب شناخت کافی درباره نوع شبکه ها و بازی هایی که فرزندانشان با آنها مواجه هستند، با برقراری روابط نزدیک و دوستانه با خردسالان، به آنها شیوه حفظ حریم خصوصی در فضای مجازی را بیاموزند.

استفاده مناسب از شبکه های مجازی و به اشتراک گذاری حداقل اطلاعات شخصی و عکس های خصوصی، نیز از دیگر توصیه های آنها می تواند باشد.

همچنین والدین سفارش های لازم را درخصوص جلوگیری از افزودن افراد ناشناخته به شبکه ها یا بازی های آنلاین کودکان به آنها گوشزد کنند و درباره خطرات احتمالی افراد ناشناخته ای که در آن سوی این شبکه ارتباطی قرار دارند آنها را آگاه کنند.

ترویج فرهنگ کتابخوانی در خانواده و جامعه نیز عامل موثری در کاهش اعتیاد کودکان به فضای مجازی و بازی های اینترنتی است.  کودکان اعمال و رفتار والدین و بزرگترها را در ذهن خود ثبت و از آن الگو برداری می کنند و در این راستا مطالعه والدین نقش بسزایی برای ایجاد رغبت مطالعه در کودکان ایفا می کند.

قبل از همه‌گیری کووید۱۹، کودکان زمان کمتری (بطور متوسط ۴۴ دقیقه)  در فضای مجازی به سر می بردند؛  اما در دوره بحران ویروس کرونا، این میزان به ۷ ساعت و ۲۲ دقیقه باورنکردنی رسیده بود. درنتیجه بسیاری از جوانان در معرض آسیب‌های زیادی از طریق اینترنت ازجمله آزار و اذیت اینترنتی، خودزنی/خودکشی و رفتارهای نامتعارف جنسی هستند.

از سوی دیگر، تشدید استرس یا خشونت در کودکان نیز از پیامدهای جدی اعتیاد به شبکه ها و بازی های اینترنتی است که کودکان با آن مواجه هستند.

جامعه شناسان عقیده دارند که ‌نبود بازی‌های مناسب رده سنی جوان و نوجوان و عدم آگاهی از آنها سبب می‌شود که نوجوانان به سوی بازی‌هایی که در آنها استرس ایجاد می‌کند بروند که آنها را مدام تحت فشارهای روحی و هیجان نا به جا قرار می‌دهد و منجر به تخلیه انرژی به صورت منفی می‌شود بر همین اساس ارتقای سواد اطلاعاتی، به همراه نظارت غیر مستقیم و همچنین تولید محتوای مناسب برای جوان و نوجوان از راهبردهایی است که سبب کاهش آسیب‌های ناشی از فعالیت‌ در شبکه‌های مجازی می‌شود.