با ارتحال آیت‌الله «حسن حسن زاده آملی»، جامعه از چهره‌ای علمی که از او با عنوان «علامه» یاد می‌شد، محروم شد و گویا به پایان دوران حضور علامه‌ها نزدیک می‌شویم.

«آقایان داریم خداحافظی می کنیم...

ای بسا که خبر به شما رسیده: حسن زاده مسافرت کرد.

آه و ناله‌ای ندارد که. هست. نظام عالم است و ما هم از پس پرده خبر نداریم.

خدا نکند ندارد که. چرا نکند؟

اینجا باشیم برای چه؟

دار خلود نیست. دار حرکت است.»

این ها توصیفاتی بود که حسن حسن زاده آملی، پیش از رحلتش درباره این روزها گفته بود.

اگرچه در سال های اخیر کمتر خبری از این استاد برجسته در محافل شنیده می‌شد، اما جامعه ما دانشمندی را از دست داده که به طرزی شگفت، بر بسیاری از علوم زمان خود آگاه بود. به نظر می‌رسد تفاوت بارز آن مرحوم نسبت به دیگر اقرانش همین بود و از همین رو، از او با تعبیر «علامه» یاد می شد.

...علامه

یک معنای علامه، در صیغه مبالغه، «دانشمند» و «بسیار دانا»ست اما نوعا این عبارت درباره کسانی به کار برده می شود که بر علوم مختلف زمان خود مسلط باشند و علامه حسن زاده به اندازه ای چنین بود.

اگرچه اصل دانش و شهرت این فیلسوف و عارف شیعه، در فلسفه و عرفان بود، اما او علاوه بر اجتهاد در فقه، در ادبیات و ریاضیات و نجوم و علوم غریبه نیز اهل نظر بوده و تدریس کرده و آثار زیادی در علوم مختلف از خود به یادگار گذاشته و حتی دیوان شعری نیز دارد.

حسن حسن‌زاده آملی، سال ۱۳۰۷، در یکی از روستاهای لاریجان در استان مازندران به دنیا آمد. او ادبیات عرب و دروس‌ مقدماتی را در آمل آموخت، سپس برای ادامه تحصیلات عازم تهران شد و بعد از حدود ده سال عازم قم شد و دیروز در ۹۳ سالگی دار فانی را وداع گفت.

استادان مهم

علامه شعرانی، حکیم مهدی الهی قمشه‌ای و علامه طباطبایی، سه استاد برجسته ای بودند که مرحوم حسن زاده از آنها بهره گرفته است؛ به ویژه که در عرفان، ارتباط تنگاتنگ با استاد نقش جدی در شکل گیری شخصیت شاگرد دارد. حسن‌زاده از علامه شعرانی، اجازه اجتهاد و اجازه نقل حدیث دریافت کرد و با راهنمایی وی، در دروس فلسفه و عرفان و خارج فقه آیت‌الله سیدابوالحسن رفیعی قزوینی حضور یافت. آیت‌الله محمدتقی آملی، پدر برادران لاریجانی نیز یکی از استادان فقه و اصول آیت‌الله حسن‌زاده بوده است.

 علامه حسن زاده (نفر اول از چپ) در ۲۰ سالگی و نفر اول از راست، آیت الله جوادی آملی
کرسی فلسفه حوزه

شاگردی درس فلسفه استاد حسن زاده، یکی از موارد مهم کارنامه بسیاری از روحانیون به شمار می رود. ایشان ۱۴ دوره شرح منظومه، ۴ دوره اشارات، یک دوره اسفار اربعه، و ۴ دوره شرح فصوص قیصری را تدریس کرده است؛ کتاب هایی که متون اصلی دروس فلسفی و متعلق به سبزواری، ابن سینا، ملاصدرا و .. است. او همچنین حدود ۱۷ سال دروس ریاضیات، هیأت، وقت و قبله تدریس کرده که کتاب دروس «معرفة الوقت و القبلة» محصول آن درس‌ها است. وی آثار بسیاری در فلسفه، عرفان، ریاضی، نجوم، ادبیات فارسی و عربی دارد و برخی از مهم‌ترین آثار فلسفی و عرفانی چون اسفار اربعه، اشارات، شفا و شرح فصوص الحکم را تصحیح کرده و بر آنها شرح و حاشیه نگاشته است.

با وجود آن که برخی استادان حوزه نگاه منفی به فلسفه و عرفان دارند و آموختن آنها را خارج از علوم اهل بیت تلقی می کنند، حسن زاده معتقد به هماهنگی دین، فلسفه و عرفان است و عنوان یکی از کتب او این است: « قرآن و عرفان و برهان از هم جدائی ندارند»

آثار

علامه حسن زاده در عمر کمتر از ۱۰۰ سال، بیش از ۱۰۰ اثر از خود به جا گذاشته که در رشته های مختلف به تحریر درآمده اند. ۲۹ اثر فلسفی، ۲۰ کتاب عرفانی، ۶ اثر کلامی، ۲ اثر تفسیری و ۷ کتاب حدیثی، بخشی از این آثارند و علاوه بر این، ایشان ۲۵ اثر در زمینه ریاضی و ۱۰ اثر ادبی دارد. گستردگی آثار ایشان باعث شده مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم‌افزار مجموعه آثار ایشان، شامل آثاری که مؤسسه بوستان کتاب چاپ کرده را نیز آماده و عرضه کند.

از کلیله و دمنه تا الهی نامه

یکی از ویژگی‌های مرحوم حسن زاده، تاکید جدی بر ادبیات بوده و جالب است که او دو کتاب کلیله و دمنه و گلستان سعدی را تصحیح کرده است. دختر ایشان گفته «تاکید ویژه ای بر ضرورت تحصیل ادبیات فارسی برای طلبه دینی داشته اند و به همین دلیل کتاب های کهن فارسی مانند کلیله و دمنه، بوستان و گلستان سعدی، بخشی از مثنوی معنوی و دیوان حافظ را به طور ویژه به فرزندان خود می آموختند و بعد سراغ دروس تکمیلی در سطح بالاتر می رفتند.»

کتاب «الهی نامه» استاد حسن زاده که متنی روان و شیوا با مضامین عرفانی دارد، شاید عمومی ترین اثر او باشد که به چاپ چهل و هفتم نیز رسیده و شباهتی به اثر خواجه عبدالله انصاری دارد.

زبان خارجی

گرچه دانستن زبان عربی، امر طبیعی در طلاب علوم دینی است، اما مرحوم حسن زاده آملی زبان های دیگری نیز می دانسته است. او به گفته دخترش، «تاکید فراوانی بر یادگیری زبان های خارجی داشته» و معتقد بوده: «برای دستیابی به نظرات و عقاید دیگران، و نقد و بررسی آنها و جواب گویی به شبهاتی که از سوی آنها مطرح می شود باید به زبان های خارجی تسلط داشت. به هر حال برای نقد آرای دیگران،نخست باید منابعشان را مطالعه کرد و بعد به مباحثه به عالمانشان پرداخت، اگر به زبان آنها مسلط نباشیم این هدف محقق نخواهد شد.»

دختر ایشان در گفت و گو با مجله پنجره می افزاید: «استاد پس از آن که به زبان عربی مسلط شدند به یادگیری زبان فرانسه پرداختند. امروز کتابهای بسیاری از فیلسوفان غربی به زبان فرانسه در کتابخانه پدر موجود است که همه انها را مطالعه کرده اند و اشراف کامل بر عقاید این افراد دارند.»

 بر مزار همسر
خانواده

فرزندان مرحوم حسن زاده چندان مشهور نیستند. پسر ایشان، حجت‌الاسلام عبدالله حسن‌زاده آملی یک چهره ادبی هنری است که به ویژه در ادبیات کودک و برخی نشریات حوزه برای کودکان و نوجوانان فعال بوده است. او پیگیر آموختن نمایشنامه‌نویسی، ادبیات معاصر، ادبیات کودک و نوجوان، ادبیات دراماتیک، فیلمنامه‌نویسی، کارگردانی، سینما بوده و جالب آنکه از چهره هایی چون نادر ابراهیمی، محمدعلی سپانلو و مسعود کیمیایی به عنوان استادان او نام برده شده است.

دختر ایشان بیان کرده که تاکید پدر بر علایق فرزندان بود. داماد ایشان دکتر باقر لاریجانی است، پزشک برجسته و یکی از برادران لاریجانی که سابقه معاونت وزارت بهداشت و ریاست دانشگاه علوم پزشکی تهران را دارد.

علامه و سیاست 

با وجود آن که بسیاری از شاگردان علامه، در عداد مقامات مشهور کشورند، اما استاد حسن زاده نوعا از فضای سیاست به دور بود. گرایش اصلی او فقه نبود و وارد حیطه مرجعیت نشد. حتی به اندازه استاد همشهری خود آیت‌الله جوادی آملی، در حد امامت جمعه یا عضویت در مجلس خبرگان نیز پا به عرصه سیاست نگذاشت.

ایشان اگرچه در زمره مبارزان علیه رژیم شاه به شمار نمی رفت، اما موید اصل نظام جمهوری اسلامی بود و در مقطعی از جنگ در جبهه نیز حضور یافته است. چنان که خود گفته، پیش از تبعید امام خمینی (ره) به ترکیه در سال ۱۳۴۲، به قم رفته و با ایشان بیعت کرده است. ایشان همچنین در سفر آیت‌الله خامنه‌ای به آمل در سال ۷۷، کتاب انسان در عرف عرفان را به رهبر انقلاب تقدیم کرد. آیت‌الله خامنه‌ای نیز سال ۱۳۹۱، با حضور در یکی از بیمارستان‌های تهران، از آیت‌الله حسن‌زاده آملی عیادت کرده بودند.

سال های آخر در سکوت

سال ۹۲ دانشگاه علوم پزشکی تهران، میزبان همایش طبیب روحانی، «بزرگداشت عالم ربانی حضرت آیت اله علامه حسن زاده آملی» بود که با حضور آیت الله صادق لاریجانی به تجلیل از مقام ایشان پرداخته شد. شاید این یکی از آخرین موارد حضور این استاد برجسته در مجامع عمومی در دهه پایانی عمر ایشان بود.

در این دوره یکی دو مرتبه شایعاتی درباره وخامت حال ایشان نیز منتشر شد، از جمله در اولین روزهای سال ۱۳۹۷ ، اما فرزندشان توضیح داد مطابق روند درمانی بستری شده اند.

 سال ۹۲، بزرگداشت در دانشگاه علوم پزشکی تهران
علاقه به زادگاه

علامه حسن زاده بعد از فعالیت های علمی در قم، مدت ها در زادگاهش آمل سکونت داشت، امری که موجب علاقه متقابل مردم به ایشان شد. با وجود رسم تدفین علما در قم و اماکن زیارتی، امروز اعلام  شد که فردا پیکر آیت الله حسن زاده، بعد از تشییع در آمل، به زادگاهش، روستای «ایرا» در بخش لاریجان منتقل و در آنجا به خاک سپرده می شود؛ موضوعی که نشانگر علاقه این استاد علامه به زادگاه اوست.

فردا همزمان با اربعین حسینی، استاد حسن زاده دیده در نقاب خاک می کشد و چه بسا به پایان دوران حضور علامه ها نزدیک می شویم.