ابوبکر محمد بن زکریای رازی به عنوان طبیب، کیمیاگر و فیلسوف نام آور شرق شناخته می‌شود که آثار ماندگاری در زمینه پزشکی، شیمی و فلسفه نوشت و در پزشکی هم به بیماران توجه خاصی داشت و تا زمان تشخیص و درمان بیماری همراه آنان بود.

نام وی محمد و نام پدرش زکریا و کنیه‌اش ابوبکر است. مورخان شرقی در کتاب‌هایشان او را «محمد بن زکریای رازی» خوانده‌اند اما اروپاییان و مورخان غربی از او به نام‌های «رازس» و «رازی» در کتاب‌های خود یاد کرده‌اند. به گفته ابوریحان بیرونی وی در شعبان ۲۵۱ هجری در ری متولد شد و دوران کودکی و نوجوانی‌ و جوانی‌اش در این شهر گذشت. چنین شهرت دارد که در جوانی عود می‌نواخته و گاهی شعر می‌سروده‌است و بعدها به کار زرگری مشغول شد و پس از آن به کیمیاگری روی آورد.

ورود به پزشکی

رازی در سنین بالا علم طب را آموخت. بیرونی معتقد است، او در ابتدا به کیمیا اشتغال داشت و پس از آن‌که در این راه چشمش در اثر کار زیاد با مواد تند و تیزبو آسیب دید، برای درمان چشم به پزشکی روی آورد. در کتاب‌های مورخان اسلامی آمده‌است که رازی طب را در بیمارستان بغداد آموخته‌است. در آن زمان بغداد مرکز بزرگ علمی دوران و جانشین دانشگاه جندی شاپور بود و رازی برای آموختن علم به بغداد سفر کرد و مدتی نامعلوم در آن‌جا اقامت داشت و به تحصیل علم پرداخت.

زکریای رازی در بغداد مدتی ریاست بیمارستان برعهده داشت تا اینکه پس از مرگ معتضد خلیفه عباسی به ری بازگشت و عهده‌دار ریاست بیمارستان ری شد و تا پایان عمر در این شهر به درمان بیماران مشغول بود.

اخلاق و صفات

زکریای رازی مردی خوش‌خو و در تحصیل کوشا بود. وی به بیماران توجه خاصی داشت و تا زمان تشخیص بیماری دست از آن‌ها برنمی‌داشت و نسبت به فقرا و بینوایان بسیار رئوف بود. او برخلاف بسیاری از پزشکان که بیشتر مایل به درمان پادشاهان و امراء و بزرگان بودند، با مردم عادی بیشتر سروکار داشته‌است.

ابن‌الندیم در کتاب الفهرست خود می‌گوید: «وی مردی کریم و نیکوکار بود و نسبت به مردم خیرخواه و با فقرا و بزرگان باحسن رافت بود و کوشش بسیار در تحصیل علم و کسب معرفت می‌کرد». رازی در کتابی به نام صفات بیمارستان این عقیده را ابراز می‌دارد که هر فردی لایق طبابت نیست و طبیب باید دارای صفات و مشخصه‌های ویژه‌ای باشد. او همچنین درباره جاهل عالم‌نما افشاگری‌های متعددی کرده و با افراد کم‌سواد که خود را طبیب می‌نامیدند و اطرافیان بیمار که در طبابت دخالت می‌کردند به شدت مخالفت می‌کرد.

علم پزشکی

زکریای رازی طب را به طور منظم و مستقیماً تحت نظر استادان خود نیاموخت، بلکه بیشتر از تجارب بیمارستانی و مطالعه آثار و با نبوغ کم نظیر خود یاد گرفت. وی از آثار ترجمه شده بقراط و جالینوس استفاده می کرد و آنها را در مشاهدات و ملاحظات بیمارستانی و کارهای بالینی به کار می بست.

او تجربه را در طب بسیار معتبر می دانست و می توان گفت یکی از نخستین پزشکانی است که تجربه و آزمایش را در طب وارد کرد. وی معتقد بود تا جایی که ممکن است، بیمار با داروی ساده و مفرد معالجه شود و به مریض داروی مرکب بد طعم و بد بو و تهوع آور داده نشود. با توجه به همین تاثیرگذاری، بعضی از عقاید وی در درمان طب امروزی نیز به‌کار می‌رود، مخصوصا در درمان بیماران با مایعات و غذا.

همچنین پزشکان و محققان از کتاب‌ها و رساله های رازی در سده‌های متمادی بهره برده‌اند. ابن‌سینا، رازی را در طب بسیار عالی‌مقام می‌داند و می‌توان گفت برای تالیف قانون از حاوی رازی استفاده فراوان کرده‌است.

زکریای رازی نخستین فردی بود که تشخیص تفکیکی بین آبله و سرخک را بیان داشت. وی در کتاب آبله و سرخک خود به علت بروز آبله پرداخت و سبب انتقال آن را عامل مخمر از راه خون دانست و ضمن معرفی آبله و سرخک به‌عنوان بیماری‌های حاد، نشانه‌هایی از بی‌خطر یا کشنده بودن آن‌ها را بیان کرد و برای مراقبت از بیمار مبتلا به این بیماری‌ها روش‌هایی را توصیه می‌کند. از جمله به عنوان نخستین طبیب استفاده از پنبه را در طب آورد و به منظور زخم نشدن بدن بیماران آبله‌ای از آن بهره می‌برد و در مراقبت از چشم‌ها، پلک، گلو و بینی این بیماران توصیه فراوان می کرد.

او پایه‌گذار نحوه آموزشی است که امروزه نیز در بیمارستان‌های آموزشی جهان رعایت می‌شود؛ یعنی در بیمارستان ری در حالی‌که شاگردان پیرامون او بودند به معاینه بیماران می‌پرداخت هر بیمار ورودی ابتدا توسط شاگردان معاینه می‌شد. اگر آنان در تشخیص درمی‌ماندند به رازی معرفی می‌شدند.

علوم طبیعی

محمد رازی نه فقط در طب به تجربه دست می زد بلکه آزمایش را در تمام مباحث علوم طبیعی ضروری می دانست. وی آزمایش های شیمیایی خود را با چنان دقتی تشریح و توصیف کرده که امروزه هم هر شیمیدانی می تواند آن را مجددا به معرض آزمایش درآورد. رازی مواد شیمیایی را طبقه بندی کرد، وی نخستین فردی بود که اشیای عالم را به سه طبقه حیوانات، نباتات، جامدات تقسیم کرد.

 مسعودی در کتاب التنبیه و الاشراف گفته است که «رازی در ۳۱۰ هجری کتابی در سه مقاله راجع به فلسفه فیثاغوری نگاشت و بعید نیست این توجه به فلسفه فیثاغوری جدید نتیجه تعلم رازی نزد ابوزید بلخی بوده باشد که از شاگردان کندی و متوجه فلسفه فیثاغوری جدید بود».

آثار و تالیفات

زکریای رازی آثار ارزنده و زیادی در علوم مختلف مانند طب، داروشناسی و داروسازی، حکمت، کیمیا (شیمی)، نجوم، هیات و ماوراء الطبیعه، الهیات، علوم طبیعی و امثال آنها دارد. بنابه قول مورخان، او حدود ۲۵۹ تا ۲۷۳ جلد کتاب تالیف کرد که تفکیک آنها برحسب فهرست ابوریحان بیرونی از این قرار است: ۵۶ کتاب در طب، ۳۳کتاب در طبیعیات، ۷ کتاب در منطق، ۱۰ کتاب در ریاضیات و نجوم، ۷ کتاب در تفسیر و تلخیص کتاب های فلسفی یا طبی دیگران، ۱۷ کتاب در فلسفه، ۶ کتاب در متافیزیک، ۱۴ کتاب در الهیات، ۲۲ کتاب در کیمیا، ۶ کتاب در کفریات و ۱۰ کتاب در فنون مختلف.

درگذشت

این پزشک حاذق در سال های پایانی عمرش نابینا شد. درباره علت نابینا شدن او روایت‌های مختلفی وجود دارد، بیرونی علت آن را کار مداوم با مواد شیمیایی چون بخار جیوه می‌داند و اما در مورد سال درگذشت او نیز سال های متفاوتی آورده اند. مهم‌ترین سند تاریخی کتاب «فهرست کتب رازی» نوشته ابوریحان بیرونی است. در این کتاب درگذشت‌ او در پنجم شعبان ۳۱۳ هجری ثبت شده‌است. قفطی و ابن‌صاعد اندلسی و ابوالفرج ملطی در مختصر الدول و جرجی زیدان در کتاب تاریخ آداب اللغه العربیه وفات رازی را ۳۲۰ هجری ذکر کرده‌اند. ابن ابی اصیبه از قول ابوالخیر حسن بن سوار بن بابا (که تقریبا هم‌زمان با رازی بوده‌است) وفات رازی را سال ۲۹۰ و اندی یا ۳۰۰ و کسری و به اعتبار دیگر ۳۲۰ قمری آورده‌است.

منابع

۱- «رازی، ابوبکر محمدبن زکریا». خلاصه زندگی‌نامه علمی دانشمندان. ترجمه محبوبین، صادق. زیر نظر احمد بیرشک. ویراستار فریبرز مجیدی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، بنیاد دانشنامه بزرگ فارسی، ۱۳۷۴.

۲- نجم‌آبادی، محمود. محمد زکریای رازی. تهران: انتشارات دانشگاه رازی.

۳- «علوم کاربردی، کیمیا و دیگر علوم خفّیه». علم در اسلام. احمد آرام. تهران: سروش، ۱۳۶۶.

۴-  ابن الندیم، محمدبن اسحاق. الفهرست. ترجمه محمدرضا تجدد. تهران: اساطیر، ۱۳۸۱.