بیشتر دانشمندان برجسته علم کیمیا در سده‌های نخست تمدن اسلامی، ایرانی بودند، یکی از این دانشمندان که گام های بسیار ارزنده ای در علم کیمیا و پزشکی برداشت، زکریای رازی بود که او را نیای شیمی‌دانان و متفاوت از عموم کیمیاگران دانسته‌اند. ابوبکر محمد بن زکریای رازی در یکم شعبان ۲۵۱ قمری در ری دیده به جهان گشود و پس از مطالعات زیاد به کار کیمیا پرداخت. یکی از مهم ترین ویژگی های این نابغه نامدار این بود که هیچ گاه از خواندن غافل نمی شد و هیچگاه از اقرار به اشتباهات خود نمی هراسید و از خود بزرگ بینی دوری می کرد او در دیباچه کتابش می گوید: برای ما سزاوار نیست، از چیزی صرف نظر کنیم که در آن امید سودی داریم، بدان خاطر که گروهی بدان پی نبرده، از آن صرفنظر کرده اند، در حالی که اگر ایشان رایمند و اهل پافشاری و درنگ گری می بودند، بر ایشان بایسته بود که به انکار چیزی نپردازند که بر نادرستی اش، برهانی ندارند زیرا حقیقت این است که برهان بر خبر دادنمان که آن چیز چنین و چنان است، هیچ بایسته تر از خبر دادنمان که آن چیز چنین و چنان نیست. وی علوم مختلف را در نزد استادان بنام آن روز فرا گرفت. علی بن رَبَّن طبری، صاحب فردوس الحکمه، استاد وی در علم پزشکی بود. رازی بیش از هر طبیب دیگر در علم پزشکی تاثیرگذار بود و بیشترین اشکالات را بر آراء جالینوس که مورد پذیرش تمام پزشکان قدیم بود، وارد کرد.  شکوک علی الجالینوس اثری است که در آن، رازی بسیاری از نظریات جالینوس را نقد و بررسی کرده است.

رازی کار خود را با آتش و پرداختن به تحقیقات شیمیایی آغاز کرد و توانست آثار بی بدیلی در زمینه های گوناگون از جمله پزشکی، آثاری در طبیعیات، منطقیات، ریاضیات و نجوم، تفسیرها و تلخیص هایی بر آثار دیگران، آثار فلسفی، مابعدالطبیعه، الهیات، کیمیا و ...خلق کند. در این میان نقش رازی در داروسازی بسیار مثال زدنی است. وی جزو نخستین افرادی بود که از علم شیمی در پزشکی بهره برد. وی را کاشف الکل و اسید سولفوریک نیز می دانند. در کشورهای اروپایی و همچنین در آثار تاریخ مورخان از او به نام رازس Rhazes و رازی Al-Razi نام برده شده است.

خدمت به علم پزشکی و داروسازی

زکریای رازی بنا به نوشته ابوریحان بیرونی در کتاب «فهرست کتب رازی» ۱۸۴ جلد کتاب را به رشته تحریر درآورده است. بنابراین آثار رازی به خوبی نشان می دهد که دامنه دانسته‌های او در علوم گوناگون بسیار گسترده بود. در این میان نقش رازی در داروسازی و پزشکی بسیار مثال زدنی است. به گونه‌ای که بیش از ۶۰ اثر گرانقدر و ارزشمند در زمینه شیمی، پزشکی و داروسازی از این دانشمند نابغه به یادگار مانده است. در ادامه به تاثیرگذارترین این آثار پرداخته می‌شود.

در رشته شیمی و داروسازی ۲ کتاب باارزش و کاربردی به نام  المدخل التعلیمی و الاسرار از وی به جای مانده است. المدخل التعلیمی از کتاب های بسیار ارزنده رازی در باب کیمیا است که در آن شرح بسیار جامع و کاملی را در خصوص صنعت کیمیا می دهد. رازی در این کتاب از ابزارها یا آلات، مواد، نام ها، خواص، خوبی، بدی، فعل و انفعال‌ها و دیگر خواص آنها نام برده است و در ابتدای این کتاب چگونگی یاد گرفتن این عمل را برای طالبان این علم تشریح می کند و فردی را مستحق آموختن این علم می داند که مقدمات صنعت کیمیا (شیمی) را بخوبی فرا گرفته باشد.(۱)

محمود نجم آبادی استاد تاریخ پزشکی در ایران و عضو انجمن تاریخ پزشکی آلمان که در رازی شناسی پزشکی در ایران منحصر به فرد است و کتابی به نام شرح حال و مقام طبی محمد بن زکریای رازی و گفتار رازی نابغه بزرگ ایرانی نوشته است در خصوص اهمیت رازی در علم داروسازی و کیمیا می‌نویسد: رازی مواد را به طور کلی به ۲ دسته تقسیم کرده: نخست آنها که در آتش بخار می شوند و دوم آنها که ثابت مانده و تغییری نمی‌کنند. اولی ها را جسد و دومی ها را ارواح نامیده است. اجساد بمانند طلا، نقره، قلع، سرب، آهن، مس و ارواح به مانند گوگرد، جیوه، زرنیخ و نوشادر که در مجاورت با آتش فرَّار شوند و بدین مناسبت آنها را ارواح گفته است. هر یک از مواد بالا به نام های یکی از کرات یا پرندگان یا بهتر بیان داریم به نام های مخصوصی بودند، مثلاً طلا به شمس و نقره به قمر و قلع به مشتری و سرب به زحل و آهن به مریخ و مس به زهره و از طرفی گوگرد به آتش و جیوه به الفرار و نوشادر به عقاب منسوب و نامگذاری کرده بود.(۲) این کتاب اثبات می کند که بسیاری از ابزارهای شیمی که امروز در آزمایشگاه ها کاربرد دارد، از اختراع های رازی است. از طرف دیگر بسیاری از مواد شیمیایی برای نخستین بار به وسیله رازی کشف شد که اکنون در اختیار علم شیمی و بشریت قرار دارد.

الاسرار

بی گمان می توان از رازی به عنوان مهم‌ترین داروشناس دوره اسلامی نام برد. به عقیده رازی، آشنایی با دانش داروسازی برای پزشک بنیادی نبوده، اما آن را برای توانایی و مهارت پزشکی  ضروری می دانست. تأکید رازی به ضرورت آگاهی پزشک به علم داروسازی و داروشناسی بدین جهت است که وی بتواند با یک دارو، بیماری های بسیاری را درمان و در صورت دسترسی نداشتن به دارو از دیگر مواد استفاده کند. رازی که توجه زیادی به داروسازی داشت، کتاب های بسیاری در این زمینه تألیف کرد. کتاب الاسرار از مشهورترین آثار رازی به شمار می رود. رازی در این کتاب به شناخت داروها و ابزار آنها اشاره می کند که به باور دانشمندان با اصول امروزی علم شیمی مطابقت دارد. اما در کتاب "سرالاسرار" بیشتر مطالبی پیرامون کیمیا یا اکسیر و ساختن زر و سیم از این راه را مورد بحث قرار داده است. اهمیت این آثار تا اندازه‌ای بود که ۵۰۰ سال پیش به زبان های گوناگون جهان از جمله لاتین ترجمه شد که تحقیق های مفصلی درباره این کتاب ها در غرب صورت گرفت. رازی با نگارش این کتاب به عنوان بزرگترین شیمی‌دان دنیای اسلام شناخته شد.(۳)

قرابادین

یکی دیگر از آثار بی بدیل این چهره جهانی، کتاب قرابادین با نام الصیدله و الابدال در زمینه داروسازی محسوب می شود که در مجموع درباره داروهای ترکیبی و داروهای یونانی، سریانی، مسیحی، ایرانی و فلاسفه بزرگ ذکر شده است. رازی این داروها را بر پایه نوع بیماری تنظیم کرد. این کتاب را ابوبکر علی بن عثمان کاشانی در سده هفتم هجری به فارسی ترجمه کرده است. در حقیقت، رازی پایه‌های داروشناسی و داروسازی امروزی را بنیان نهاد و به‌ سبب فعالیت های دارویی و ابداعات از او با عنوان پزشک داروساز یاد می کنند. بنابراین باید گفت که مسلمانان در تاریخ علوم طبیعی به ویژه داروشناسی همانند دیگر علوم با تحقیقات گسترده و آثار علمی برتری خود را به اثبات رساندند و قرابادین های مختلفی را تدوین کردند. قرابادین، یا داروسازی یکی از مباحث اصلی در پزشکی سنتی است.(۴)

الحاوی

داروشناسی از موضوعات اصلی الحاوی به شمار می رود. در این کتاب، بیش از ۹۰۰ ماده گیاهی، جانوری، کانی و مفردات دارویی معرفی و  مبانی نظری و عملی داروسازی به‌تفصیل بیان شده است. به نوشته ابن ابی‌اصیبعه، این کتاب مشتمل بر ۱۲ بخش است که  فصل دوم در نیروی غذا و داروها، سوم در ادویه مرکب، چهارم در استعمال داروها، پنجم در داروسازی(صیدله) و خواص داروها، و ششم در داروهای جایگزین است. به نوشته ابن ندیم بخش های چهارم، پنجم و هفتم این کتاب درباره داروسازی است و در حقیقت دائره المعارف طبی است که اروپائیان آن را Continent نامیده اند. رازی در این کتاب درباره مفردات گیاهی، حیوانی و معدنی اطلاعات پر اهمیتی ثبت کرده است. همچنین رازی در این کتاب بیماری های گوناگونی مانند سکته، دردهای عصبی، مالیخولیا، فلج، صرع، تشنج، کزاز، کابوس را معرفی کرد و سپس به بیماری های چشم، گوش، حلق و بینی و دندان پرداخت و ضمن اشاره به عقاید یونانی ها، سریانی ها، ایرانی ها، عرب ها و هندی ها عقاید خود را در شرح و درمان بیان کرده است. این کتاب های ارزشمند از جمله کتاب های پرکاربرد در تاریخ پزشکی ایران به شمار می رود و امروز نیز در دانشکده های طب سنتی ایران و جهان از این منابع استفاده می شود.

المنصوری فی الطب

کتاب "طب منصوری" یا "الکتاب المنصوری فی الطب" مقدمه ای از طب عمومی و خلاصه ای از مباحث پزشکی است که برای دانشجویان و مبتدیان در علم طب مفید بوده است. رازی این کتاب را در ۲۹۰ هجری به شاهزاده ساسانی، ابوصالح منصور بن اسحاق، فرماندار ری اهدا کرد. این کتاب به ۱۰ فصل تقسیم شده که از آن میان ۶ فصل اول مربوط به پزشکی نظری است. در آن فصل‌ها از تشریح، فیزیولوژی و آسیب شناسی، داروشناسی، نظریه‌ صحت مزاج، پرهیز غذایی، آرایش و زیبایی بحث شده است. دیگر قسمت های عملی مربوطند به جراحی، سم شناسی و نظریه‌ تب و انواع آن. فصل نهم درباره هریک از بیماری هاست و برحسب اعضای بدن مرتب شده است که در آن درباره نوعی آسیب شناسی خاص و درمان سخن گفته می‌شود. این قسمت در مغرب زمین با عنوان Liber Nouns شناخته و مکررا ترجمه شده است. 

منابع

۱- نجم‌آبادی، محمود. "رازی وصنعت کیمیا". دوره۸، ‌ش۹۳ (تیر۴۹): ص ۷-۱۳

۲- همان

۳- جستارهایی در تاریخ پزشکی، دکتر محمود عباسی، تهران، انتشارات حقوقی، ۱۳۸۷،ص۴۵

۴- قرابادین نویسی، یوسف باباپور و سید حسین مرعشی، مجله طب سنتی اسلام و ایران، سال ششم، شماره اول، ۱۳۹۴، ص۷