پرویز ناتل خانلری استاد دانشگاه، پژوهشگر و ادیب محسوب می‌شود که با تلاش‌های بی‌وقفه‌ در زمینه تصحیح متون کهن، شعر، دستور و تاریخ زبان فارسی، ترجمه و انتشار مجله دست به معرفی ادبیات و دانش در ایران زد و عمر خود را صرف ترقی فرهنگ ایران کرد.

من از آن دسته گیاهان هستم که به‌سادگی ریشه‌هایم را نمی توان بر کنم و در جای دیگر دوباره بکارم. پدر من و پدر بزرگ من نیز در راه ادبیات ایران عمرشان را سرمایه‌گذاری کردند. ما مسوولیت این را بر شانه‌هایمان داریم که میراث فرهنگی ایران را به نسل‌های آینده منتقل کنیم؛ اینها بخشی از نامه پرویز ناتل خانلری به پسر ۹ ساله اش است که مرگ به سراغش می آید اما مخاطب این نامه مفصل و طولانی، هر فرزند و هر فرد ایرانی می‌تواند باشد. نوشته‌ای سرشار از اندیشه‌های ترقی‌خواهانه و خردمندانه و حسی گرم و عمیق از میهن‌پرستی این انسان و ادیب فرهیخته. خانلری در این نامه، دوران خود را عصر ننگ و فساد می خواند و سرگذشت خود را خون دل خوردن و دندان به جگر افشردن می داند و آینده را در هاله ای از ابهام و بدبینی ترسیم می کند. با این همه اعتراف می کند که با وجود تلخکامی ها نمی تواند دل از این آب و خاک بردارد و رسالت و ماموریتش را در انتقال میراث گذشتگان به آیندگان خلاصه می کند.

تولد و خانواده

پرویز ناتـل خانلری در اسفند ۱۲۹۲ خورشیدی در تهران متولد شد. خانواده پدر و مادر او مازندرانی بودند و در حکومت قاجار شغل دیوانی داشتند. نام خانوادگی خانلری از لقب جد او خانلرخان گرفته شده‌است. کلمه ناتل (نام قدیمی شهری در مازندران) به پیشنهاد نیما یوشیج (پسرخاله مادرش) بر نام خانوادگی او افزوده شد و با آنکه خود همیشه آن را به کار می‌برد در شناسنامه او نبود.

تحصیلات

پرویز خانلری تحصیلات متوسطه خود را در دارالفنون گذراند. هنگام ورود به دارالفنون برای دوره دوم متوسطه، به تشویق بدیع‌الزمان فروزانفر که آن زمان معلم دارالفنون بود، رشته ادبی را انتخاب کرد. تحصیلات عالی را در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران انجام داد. سپس ضمن تدریس در دبیرستان ها دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی را گذراند و در ۱۳۲۲ خورشیدی جزو نخستین گروه دریافت‌کنندگان دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران بود. پایان نامه دکتری او بعدا با عنوان «تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی» به چاپ رسید. پس از پایان خدمت وظیفه، با درجه دانشیاری در دانشگاه تهران آغاز به تدریس کرد و در کنار آن مسوولیت های سیاسی نیز داشت.

انتشار مجله سخن

هرچند خانلری از منادیان عمده تجدد فرهنگی به شمار می رفت و هرچند صفحات پرشمار در معرفی ادب و هنر و اندیشه مغرب زمین پرداخته بود اما ارتباط عمیق او با سنت ها و شناخت ژرفش از فرهنگ ملی باعث شد که بهره های بسیاری از طرف او نصیب این فرهنگ شود. یکی از کارهای ارزشمند خانلری انتشار مجله سخن از سال ۱۳۲۲ تا ۱۳۵۷ خورشیدی بود که جمعاً ۲۷ دوره منتشر شد. شماره اول مجله به صاحب امتیازی دکتر ذبیح‌الله صفا منتشر شد اما با رسیدن خانلری به ۳۰ سالگی صاحب امتیازی مجله به او منتقل شد. مجله سخن به خصوص در دوره‌های اول خود دریچه‌ای به روی ادبیات جهان بود و محلی برای انتشار آثار نویسندگان تازه‌نفس و شاعران نوگرا بود و نقش بسزایی در جهت‌گیری ادبیات فارسی در دوره معاصر داشت.

بسیاری از نویسندگان و شاعران نامدار چون جلال آل‌احمد، محمدعلی اسلامی ندوشن و بهرام صادقی نخستین اثرشان در مجله سخن به چاپ رسید. مجله سخن در دوران انتشار خود ۲ نسل از شاعران، مترجمان، محققان، داستان‌نویسان و ناقدان را تربیت کرد.

هنر و جامعه

خانلری در خصوص هنر و ماهیت آن و همچنین مقولات بنیادی و مهمی چون ارتباط هنر با اخلاق، سیاست، اجتماع، دانش و... بسیار اندیشیده بود و به نظر می رسد در طرح گسترده و صریح این مباحث در مطبوعات فارسی پیشگام باشد. انگیزه او در پرداختن به این مسایل بی گمان برآوردن نیازی فوری بود. جامعه فرهنگی دستخوش پریشانی ذهن و عمل بود و در ورطه افراط ها و تفریط ها که هر ۲ از «ناآگاهی» نشأت می گیرد، دست و پا می زد. خانلری با طرح این مباحث کوشید که اولاً صورت مساله را به روشنی تقریر کند و اهمیت آن را یادآور شود و دیگر با توجه به امکانات و مقتضیات فرهنگی و اجتماعی راهی فراروی جوانان مشتاق به هنر و خلاقیت هنری بگشاید.

آثار و تالیفات

دستور زبان فارسی: نخستین بار در ۱۳۴۳ خورشیدی به‌عنوان کتاب درسی دبیرستانی به چاپ رسید و سال‌ها در دبیرستان‌ها تدریس می‌شد و بعداً مورد تجدید نظر قرار گرفت و در دانشگاه‌ها نیز تدریس شد.

تاریخ زبان فارسی: این کتاب تاکنون تنها کتاب مرجع در این زمینه به حساب می‌آید. بنای کتاب دستور زبان فارسی بر ۵ جلد ریخته شده بود که زبان ایرانیان را از زمان کهن تا دوره معاصر دربرمی‌گرفت. جلد اول شامل اصطلاحاتی بود درباره زبان ایرانی باستان و فارسی میانه تا ورود اسلام. جلد دوم مشتمل بر زبان‌ها و گویش‌هایی بود که بعد از اسلام در قلمرو ایران‌زمین شکل گرفته و تکامل پیدا کرده‌است.

فرهنگ تاریخی زبان فارسی: از دیگر کارهای عمده خانلری، طرح‌ریزی تألیف و انتشار «فرهنگ تاریخی زبان فارسی» بود. در این نوع فرهنگ برخلاف روش رایج فرهنگ‌نگاری که مآخذ اصلی مورد استفاده در آن، فرهنگ‌های موجود است، مؤلفان نخست همه متن‌های موجود در زبان را به ترتیب تاریخی از پی هم قرار می‌دهند و واژه‌ها و معنی‌های گوناگون آنها را نه از روی فرهنگ‌های دیگر بلکه از متن‌ها بگیرند. بدین ترتیب روشن خواهد شد که هر واژه دست کم در زبان مکتوب از چه تاریخی وارد شده و هر یک از معنی‌های گوناگون آن از چه روزگاری بر جا مانده‌است.

خانلری همچنین کتاب هایی همچون «دختر سروان، روان‌شناسی و تطبیق آن با اصول پرورش، چند نامه به شاعر جوان، تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی، مخارج‌الحروف، تریستان و ایزولد، وزن شعر فارسی، غزل‌های حافظ، سمک عیار (تصحیح)، در ۵ جلد، چند نکته در تصحیح دیوان حافظ، شاهکارهای هنر ایران و ...» را تالیف و ترجمه کرده است.

درگذشت

خانلری در آستانه مرگ در پاسخ به شخصی که از سن و سال او پرسیده بود، گفت: ۲ هزار و پانصد ساله ام. معنی صریح این سخن آن است که با مجموعه میراث فرهنگی ایران همدلی دارم و در «سنت ها» غرقه ام و به راستی که چنین بود و سرانجام این محقق و ادیب در یکن شهریور ۱۳۶۹ خورشیدی پس از یک دوره بیماری طولانی در تهران چشم از جهان فروبست و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد.