کتاب «کلانتر؛ مقام و منصب آن از صفویه تا قاجار» نوشته علی‌اصغر رجبی عضو هیأت‌ علمی دانشگاه خوارزمی توسط نشر آیندگان منتشر و در ۱۴۰۰ خورشیدی روانه بازار شده است.

در تاریخ تشکیلات سیاسی و اداری ایران، مقام کلانتر همواره از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است. به‌طور معمول پس از پادشاه و حاکم در اداره‌ شهرهای کشور در بخش‌های مختلف کلانتر در صدر هرم سیاسی و اداری قرار داشته است. کلانتر یکی از مهم‌ترین مقامات رسمی در دوره‌ صفویه بود که به‌حق می‌توان با مقام شهردار در دوره‌ کنونی یکسان دانست. شاید یکی از دلایل اهمیت مقام کلانتر، حجم و اهمیت اموری بود که به وی محول می شد. باگذشت زمان و توسعه‌ نظام اداری، مقام و منصب کلانتر محدودتر و در عین‌حال مهم‌تر شد تا جایی که برای اداره‌ بهتر کشور صاحب‌منصبان از جمله «نقیب» که نایب کلانتر بود و «داروغه» که زیر نظر نقیب انجام‌ وظیفه می‌کرد یا میر شب که نظارت بر امور شهرها را برعهده داشت، زیر نظر کلانتران مشغول فعالیت می شدند و این روند در پایان به پیدایش کلانتری‌های متعدد یا مسوولیت‌های مختلف منجر شد که هرکدام بخشی از نظام اداری و سیاسی و نظامی ملک را در اختیار داشتند و برای نظارت بر کار آن‌ها کلانترانی همچون حاج ابراهیم‌خان کلانتر (کلانتر و وزیر در دوره‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه) و میرزا محمد کلانتر (کلانتر دوره افشاریه و زندیه) در صدر قرار می‌گرفت. در پناه همین مقام و منصب‌ها بود که خاندان‌ها و سلسله‌هایی چون صفویان، افشاریان، زندیان و قاجاریان توان خود را به منصه ظهور رسانیدند.

در دوره های صفویه و قاجاریه مقام و منصب کلانتر در حکم مدیر امور مالی و اداری شهر به شمار می‌رفت که بعد از حاکم و وزیران دومین مقام در کشور بعد از بیگلربیگی‌ها بود. گرچه برخی از این افراد و خاندان‌های آن‌ها خود از وزیران و صدراعظم‌های این دوره‌ها هم بودند. به هر ترتیب این مقام مهم در تاریخ ایران امروزه مورد پژوهش قرار گرفته است که یکی از پژوهش های مهم در همین خصوص کتاب «کلانتر؛ مقام و منصب آن از صفویه تا قاجار» است

معرفی کتاب

کتاب «کلانتر؛ مقام و منصب آن از صفویه تا قاجار» از یک چکیده، مقدمه و چهار فصل، نتیجه گیری، ضمایم و منابع تشکیل شده است.

نویسنده در «مقدمه» کتاب می نویسد: گذشته از سابقه‌ تاریخی کلانتر در مورد وظایف و مسوولیت‌های او با توجه به اسناد و مدارک موجود می‌توان گفت که اختیارات کلانتر بیشتر به مسایل و امور داخلی شهر محدود می‌شد و تحت نظر حاکم کار می‌کرد. بنابراین رسیدگی به امور اجتماعی، اقتصادی و شهرداری بر عهده‌ رییس شهر یا کلانتر بود. کلانتر کارهای شهرداری را بر عهده داشت و به مشکلات و کار مردم رسیدگی می‌کرد و دفاع از حقوق آنان را در برابر حاکم بر عهده داشت. مثلاً در محاکم یا هنگامی ‌که تحمیل زیادی به اهالی می‌شد، او اقدام می‌کرد. او می‌کوشید تا زحمات و کارهای مشکل به‌صورت یکنواخت بین همه‌ مالیات‌دهندگان تقسیم شود و به بعضی‌ها اجحاف نشود. از آن گذشته کلانتر عوارض و مالیات‌ها را وصول می کردند. در شهرهای بزرگ‌تر اغلب کلانترهای متعددی وجود داشتند.

رجبی عنوان فصل نخست از کتاب خود را با «بررسی اجمالی مقام و منصب کلانتر» نامگذاری می کند. وی در این فصل به مباحثی از جمله «مفهوم واژگان کلانتر، سابقه تاریخی منصب کلانتر، حدود و اختیارات کلانتر و نقش کلانتر در تاریخ» می پردازد.

«مقام و منصب کلانتر در دوره صفویه» عنوان فصل دوم از کتاب حاضر است. نویسنده در این فصل به بررسی و تحلیل مباحثی همچون «شمه‌های از اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در آغاز عهد صفویه، تقسیمات کشوری ایران در عصر شاه‌عباس اول صفوی، اصطلاحات تاریخی و دیوانی عصر صفویه، ذکر مشاغل مختص به یکی از پایتخت‌های مهم صفویه (شهرستان‌های درجه اول)، وضعیت اداره ایالات و شهرهای ایران در دوره صفویه و مقاوم و منصب کلانتر در زمان صفویه» می پردازد.  

نویسنده فصل سوم کتاب خود را با عنوان «مقام و منصب کلانتر در دوره‌ی افشاریه و زندیه» نامگذاری می کند. در این فصل مباحثی همچون «نظام اداری و حکومتی ایران در دوره افشاریه، مناصب مهم امراء در دوره‌ افشاریه، مقام و منصب کلانتر در دوره افشاریه (نادرشاه)، مقام و منصب کلانتر در دوره‌ جانشینان نادرشاه ـ از سال (۱۱۶۳ – ۱۱۶۰ هـ. ق/ ۱۷۵۰-۱۷۴۷ م.)، شمه‌ای از اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در آغاز دوره‌ زندیه، تقسیمات کشور ایران در عصر زندیه، مناصب اداری و دیوانی عصر زند (شاه، نایب‌السلطنه، وکیل الدوله و ...)، مقام و منصب کلانتر در عصر زندیه (کریم‌خان زند)، مقام و منصب کلانتر در دوره‌ جانشینان کریم‌خان زند و ... » مورد بررسی قرار می گیرد.

رجبی عنوان فصل پایانی از کتاب خود را «مقام و منصب کلانتر در عصر قاجاریه» نامگذاری کرده است. وی در این فصل به مباحثی از جمله «اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در عصر قاجاریه، نظام اداری و کشوری عصر قاجاریه، نقش کلانتر در عصر قاجاریه، حاجی ابراهیم‌خان کلانتر و سلسله قاجاریه و پایان کار حاجی ابراهیم‌خان کلانتر» می پردازد. نویسنده در بخش ضمایم «اسناد خاندان کلانتری سیستان در دوره افشاریه متن دو فرمان نادرشاه به کلانتر سیستان و یک سند تاریخی عصر افشاریه و چند فرمان(سند عصر قاجار)» را آورده است.