احمد شاملو از جمله شاعران برجسته معاصر به شمار می‌رفت که با قریحه بی‌نظیر و اشعاری با دستمایه‌های عمیق انسانی و اجتماعی تاثیری فراوان بر جامعه و فرهنگ کشور گذاشت.

یکی‌ از مهم‌ ترین عناصر سازنده هر شعر، زبان است. زبان، بستری به شمار می رود که شاعر اندیشه های خود را در قالب ها و فرم های‌ گوناگون‌ در آن به نمایش می گذارد و به وسیله آن فرایند تکوین‌ شعر را به انجام می رساند. بنابراین شعر، بیرون زبان قابل تصور نیست. از سوی دیگر، پایه و مایه اصلی شکل‌ گیری‌ زبان، واژگان هستند و واژه به عنوان رکن سازنده زبان، نقش عمده‌ ای در ساختار هر شعر دارد، تا جایی که یکی از صورت گرایان روسی، شعر را رستاخیز کلمه‌ ها خوانده‌ است و گفته که مرز شعر و ناشعر همین رستاخیز کلمه ها است. هر شاعر صاحب سبک از واژگان خاصی در شعرش بهره می برد و دارای دایره واژگانی مخصوص‌ به‌ خود است و این امر می تواند، محصول دلایل مختلفی باشد.

برجسته ترین و ماندگارترین‌ واژگان‌ اندوخته در ذهن شـاعر هستند که از طریق آن می توان به ساختار فکری وی دست‌ یافت‌. از سوی دیگر، میان عنوان و مقدمات‌ هر جزء هنری‌ و ادبی‌ با شاکله متن، ارتباط تنگاتنگی‌ وجود دارد که کشف این ارتباط در محورهای زبانی، ساختاری و محتوایی می تواند به تحلیل واقعی‌ متن‌ بیانجامد. بررسی‌ عنوان‌ های‌ شعری راهی برای تحلیل بهتر شعر و اندیشه شاعران است. شاملو به انتخاب عنوان های کوتاه تمایل دارد و از عنوان اشعار خود در راستای دستیابی به وحدت درونی شعر استفاده‌ می کند. همچنین از بررسی این عنوان ها می توان دریافت که مهم ترین مضامین شعر شاملو انسان گرایی، طبیعت گرایی، عشق و عناصر رمانتیک و مرثیه ها هستند.(۱)

 

 

 

مجموعه هوای‌ تازه

این مجموعه شامل ۶۹ عنوان شعر است که همه‌ دارای‌ عنوان‌ هستند. تعداد عنوان های یک جزیی در این مجموعه ۳۱ مورد است که بعضی از آن ها عبارتند ‌از «بازگشت، بیمار، سفر، تردید، احساس و...» تعداد عناوین با ساخت دو جزیی ۲۲‌ مورد است. سه شعر از این مجموعه دارای عنوان سه جزیی است که‌ عبارتند از «در رزم‌ زندگی‌، غزل آخرین انزوا و از مرز انزوا.»

نگاه کن، تو را دوست می دارم، دیگر تنها نیستم، به تو بگویم‌ و بدرود و...

 

مجموعه باغ آینه

این مجموعه ۴۴ شعر دارد و همه دارای عنوان هستند. ۲۳ ساخت یک جزیی در عنوان های این مجموعه دیده‌ می شود که‌ کلید، اتفاق، برف، اصرار و معاد و... تعداد عناوین دوجزیی این ۱۳ مورد است و شامل عنوان هایی همچـون خـواب وجین‌گر، دو شبح، جز عشق، لوح گور، تا شکاست. چهار شعر از این مجموعه، دارای عنوان سه جزیی است، حریق قلعه ای خاموش، از نفرتی لبریز، از شهر سرد و قصه دختران ننه دریا. عنوان هایی کـه ساختار جمله ای دارند نیز چهار مورد هستند.(۲)

 مثل این‌ است‌ فریادی‌ و دیگر هیچ، بر خاک جدی ایستادم

 

مجموعه لحظه‌ ها و همیشه‌

این دفتر ۲۱ شعر دارد که ۱۶‌ مورد از آن دارای عنوان هستند. ۱۰ عنوان با ساخت یک جزیی که برخی از آن ها مانند «سرود، میلاد، گریزان، کوه‌ ها و حماسه و...» تعداد ساخت دوجزیی سه مورد است این گروه عبارتند از «پایتخت عطش، انگیزه های خاموشی، غزل ناتمام» یک شعر از این مجموعه با نام «من مرگ را» دارای‌ عنوانی‌ سه جزیی است. همچنین در این مجموعه یک مورد عنوان‌ چهارجزیی‌ نیز دیده می شود به نام «میان ماندن و رفتن»

 

مجموعه‌ آیدا در آینه

این مجموعه ۲۷شعر دارد و ۱۷ مورد از آن ها دارای‌ عنوان‌ هستند. پنج ساخت یک جزیی در عنوان های این مجموعه دیده می شود که عبارتند از «آغاز، شبانه، خفتگان، تکرار و میعاد» تعداد ساخت ۲جزیی سه مورد است و شامل عنوان هایی‌ همچون‌ «از مرگ، سرود آشنایی و سرود پنجم» است. سه شعر از این مجموعه دارای عنوان‌ سه‌ جزیی با عناوینی با «سرود مرد سرگردان، به یک جمجمه و آیدا در آینه» است. در این‌ مجموعه‌ فقط‌ یک مورد عنوان چهارجزیی «جاده آن سوی پل» و یک عنوان پنـج جزیی «سرود برای سپاس‌ و پرستش‌ «دیده می شود. چهار مورد از عنوان های مجموعه‌ آیدا در آینه، از نوع پیوندی هستند که عبارتند از «من و تو، درخت و بارون، غزل‌ درود و بدرود، من و تو.»

 

مجموعه درخت و خنجر و خاطره 

این‌ مجموعه‌ شامل ۲۲ شعر است که ۱۰ مورد دارای عنوان هستند. سه عنوان از مجموعه درخت‌ و خنجر و خاطره، ساختار جمله ای دارند که عبارتند از «و تباهی‌ آغاز یافت، سرود آن که برفت‌ و آن‌ کس که بر جای ماند و از مرگ من سخن گفت.»

 

مجموعه ققنوس در باران‌

این‌ دفتر۲۲ شعر دارد که ۱۳ مورد از آن دارای عنوان هستند. ۹ عنوان با ساخت یک جزیی هستند که برخی از آن‌ ها مانند«سفر، رود، نقش، مرثیه و اسباب‌ و...» از ساخت دوجزیی‌ سه‌ مورد در این دفتر شعر وجود دارد که عبارتند از«مرگ ناصری، مجله کوچک و چشم اندازی دیگر» یک شعر از این‌ مجموعه با نام «چه راه دور» دارای‌ عنوانی‌ سه‌ جزیی‌ است. در این‌ مجموعه‌ از ساخت های با اجزای بیشتر یا جمله ای خبری نیست.

 

مجموعه‌ ابراهیم در آتش

این مجموعه شامل ۲۳ شعر است‌ که‌ ۲۱ مورد دارای عنوان هستند. از این میان ۱۴ عنوان از ساخت یک جزیی برخوردارند که تعدادی از آن ها عبارتند از: «شبانه، نشانه، برخاستن، تابستان و تعویذ....» تعداد عناوین با ساخت دوجزیی ۲ مورد است.

۲ عنوان از این اثر، ساختار جمله ای دارند که عبارتند از «واپسین تیر ترکش‌ آن‌ چنان که می گویند و میلاد آن که عاشقانه بر خاک مرد.»

 

مجموعه دشنه در دیس

این مجموعه ۱۸ شعر دارد که همه آن ها دارای‌ عنوان هستند. ۱۰ ساخت یک جزیی در عنوان های این مجموعه دیده می شود که بعضی از آن ها عبارتند از «ضیافت، فراقی، سمیرمی، باران و پریدن‌ ....» تعداد عناوین با ساخت سه جزیی فقط یک مورد «تـرانه بزرگترین آرزو» است.

گفتی که باد مرده ست و هنوز در فکر آن کلاغم

 

مجموعه ترانه های‌ کوچک غربت

این مجموعه شامل ۲۰ شعر است که همه دارای عنوان هستند. از این میان ۱۳‌ عنوان از ساخت یک جزیی برخوردار هستند که برخی از آن ها عبارتند از «مترسک‌، هجرانی، عاشقانه، شبانه و رستاخیز...» تعداد عناوین با ساخت دوجزیی پنج مورد است «در لحظه، بچه های اعماق‌، ‌ترانه‌ کوچک، آخر بازی و ترانه هم سفران» یک عنوان از این مجموعه ترانه‌ های‌ کوچک‌ غربت، ساختار سه جزیی دارد «در این بن بست».(۳)

 

مجموعه مدایح بی صله

این‌ مجموعه‌ شامل ۵۳ شـعر است کـه فـقط ۲۰ مورد دارای عنوان هستند. از این میان ۶ عنوان از ساخت یک جزیی برخوردارند که تعدادی از آن ها عبارتند از: «پیغام، شبانه، کویری‌، بوتیمار و سپیده دم و...».

 

بررسی ساختار ادبی عنوان های شعری

منظور از کارکرد ادبی، توجه به ادبیات کلام و استفاده از آرایه هایی است که در حـوزه صور خیال دخالت دارند. آمارها نشان می دهد از مـیان ۲۷۱ عـنوان شـعر موجود در دیوان اشعار شـاملو، ۲۵۶ مورد دارای عنوان ادبی هستند. به عبارت دیگر، بیش از ۹۴ درصد از عنوان های این کتاب از ساختار ادبی بـرخوردارند.

چنان که آمارها به‌ خوبی نشان می دهد، پرکاربردترین آرایه ادبی در عناوین کل اشعار شـاملو، «براعت استهلال» است که ۸۳ صدم درصد از مجموع صنایع ادبی را تشکیل می دهد. استفاده فراوان از براعت استهلال نشان می دهد که شاملو، عنوان ها را مانند تابلویی‌ بر جاده‌ هـای شعرش نهاده تا نشانه و راهنمایی برای مسافران اشعارش باشد و آن ها را سریع‌ تر و از نزدیک ترین مسیر به مقصد برساند. گویی شاعر به طور عمد خواسته تا کلید رمزگشایی‌ شعر را به دست مـخاطب بدهد، زیرا این عنوان ها حکم مقدمه ای را دارند که از همان ابتدا خواننده را با موضوع و محتوای شعر آشنا می سازند.(۴)

 عنوان های اشعار شاملو را می توان یکی از ویژگی های سبکی شاملو در رسیدن‌ به وحدت ارگانیک انگاشت. استعاره از آرایه های دیگری است که نسبت به دیگر آرایه ها، کاربرد بیشتری در ساختار عنوان هـای شعر شاملو دارد و ۲۲ دهم‌ درصد از مجموع عنوان ها را به خود اختصاص داده است.  

 

ارتباط عنوان ها با متن شعر

بررسی آماری عناوین اشعار همه‌ دفاتر شعری احمد شاملو، نشان می دهد که از مجموع ۲۷۱ عـنوان، ۷۷ مورد از داخل و ۱۹۴ مورد از بیرون متن شعر برگزیده شده اند و این امر بیان گر آن است‌ کـه شاعر بیشتر به «ارتباط معنایی» توجه نشان داده است و این که کمتر، عنوان هـا را از داخل متن شعر برگزیده است. یعنی او سعی کرده عنوان اشعارش برآیندی از معنا و مفهوم‌ جاری‌ در شعر باشد.(۵)

 

منابع:

١. پورنامداریان، تـقی. (١٣٨٠). در سـایۀ‌ آفـتاب . تهران ک سخن .

۲. پولادی، کمال‌ . (١٣٨٢‌). تاریخ‌ اندیشۀ سـباسی در غـرب : از سقراط تا ماکیاولی . تهران ک مرکز.

۳. تسلیمی، علی‌. (١٣٨٣‌). گزاره‌ هایی در ادببات معاصر ایران ، (شـعر). تـهران ک اختران.

۴. حسنعلی، کاووس. (١٣٨٣). گونه های نوآوری‌ در شعر معاصر ایران . تهران ک ثالث .

۵. سلاجقه ، پروین . (١٣٨٤). امیرزادۀ کـاشی هـا. تهران ک مروارید.