خانواده به عنوان نخستین پایگاه بسترساز رشد جسمی و روانی هر فرد نقش موثری در رشد جامعه دارد و استحکام بنیان‌های آن در پرتو رعایت ارزش‌های اخلاقی و آموزش و کسب مهارت‌های زندگی تحقق می‌یابد. از این رو هرگونه تهدید نهاد خانواده به منزله هشدار جدی برای سازندگی اجتماع در ابعاد مختلف است.

تمامی تاریخ نگاران و سیره نویسان بر این باورند که خانواده کهن ترین گروهی است که با توجه به نیاز طبیعی، عاطفی و اجتماعی بشر شکل گرفته و سابقه‌ای به قدمت سابقه زیست بشر بر روی زمین دارد زیرا انسان مدنی الطبع است و ناگزیر باید در اجتماع زندگی کند. همین احساس درونی باعث می شود، اجتماع کوچکی به نام خانواده در عرصه زندگی شکل بگیرد و تعدادی از افراد دستکم دو تن در یکجا زندگی کنند تا نیازهای جسمی و روانی انسان در محیط خانواده تامین شود و روح تعاون و همکاری میان اعضای آن در همان محیط به وجود آید.

اگر چه خانواده‌های سراسر جهان در دهه‌های گذشته به شدت از لحاظ ساختار و تغییرات در روند جهانی و تغییرات جمعیتی تغییر کرده‌اند اما سازمان ملل متحد همچنان خانواده را به عنوان واحد اصلی جامعه می‌شناسد. مجمع جهانی سازمان‌ملل با توجه به اهمیت خانواده ۱۵ ماه مه برابر با ۲۵ اردیبهشت را روز جهانی خانواده اعلام کرده است و همه ساله این روز در کشورهای مختلف گرامی داشته می‌شود. اهمیت دادن جوامع جهانی به خانه و خانواده به عنوان اصلی‌ترین رکن جامعه هدف اصلی گرامیداشت این روز است زیرا در دنیای امروز حل چالش‌ها و مشکلاتی که کانون گرم زندگی بشر را تهدید می کند، مهمترین دغدغه در میان تمامی جوامع به شمار می‌رود.  

پژوهشگر ایرنا به مناسبت روز جهانی خانواده به گفت وگو با «ایمان خانعلی» جامعه شناس و پژوهشگر رفتاری پرداخت. این جامعه شناس با بیان این موضوع که روز جهانی خانواده فرصت مغتنمی برای ارتقاء آگاهی از مسائل مربوط به خانواده است، گفت: مسایلی همچون فرآیندهای اجتماعی، اقتصادی و جمعیت شناختی بر چارچوب خانواده تاثیر می‌گذارد. گرامیداشت این روز سبب می شود تا همواره خانواده به عنوان رکن اصلی جامعه ‌شناخته شود. در ادامه متن گفت وگو را می خوانیم:

جامعه پذیری؛ اتصال میان خانواده و توسعه

ایمان خانعلی، خانواده را هسته مهم تاب آوری در جامعه دانست که با چالش های زیادی مواجه است، او می گوید: خانواده به عنوان نهاد اجتماعی اثرگذار با چالش‌های زیادی مواجه و در روند جهانی شدن و غلبه بر ارزش‌های فردگرایی با تحولی بزرگ روبه‌رو شده است. توسعه در معنای پیشرفت جامعه با فرآیندهای کلیدی اجتماعی شدن و جامعه‌پذیری مرتبط است؛ یعنی افراد ابتدا رفتارهای اجتماعی را یاد می‌گیرند و سپس خود را با ارزش‌ها، باورها و هنجارهای جامعه منطبق می‌کنند و جامعه‌پذیر می‌شوند و  در این تعامل، توانمندی‌های خود را شکوفا می‌کنند. خانواده در این فرایندها نقش کلیدی دارد. این نهاد می تواند افراد مستقل، توانمند و هوشمند تربیت کند که از مهارت‌های خاصی برای حل مشکلاتش برخوردار باشد یا اینکه در مقابل، افراد وابسته به پدر و مادر را که همواره به دنبال گذران زندگی روزمره هستند، پرورش دهد. در واقع خانواده فکر و رفتار صحیح و درست را به افراد آموزش می دهد و در پرورش نسل جدیدی است که با نیازهای جامعه در زمینه پیشرفت منطبق باشد. والدین به عنوان مهمترین افراد خانواده باید آینده پژوهی کنند و مختصات دنیای جدید را بشناسند و به فرزندان اجازه بدهند که متناسب با استعدادهایشان، مهارت های جدیدی را کسب کنند. خانواده تحت تاثیر جهانی شدن در دهه‌های اخیر دچار تحول شده است، بدین صورت که معنای پدر، مادر و فرزند بودن را تحت تاثیر خود گرفته و به نوعی شکاف نسلی را به وجود آورده است.

گفت وگو عنصری مهم در تحکیم خانواده

این جامعه شناس، با اشاره به اینکه گفت وگو عنصری حیاتی در استحکام بنیان خانواده است، گفت: سخن گفتن اعضای خانواده با یکدیگر از جمله عواملی به شمار می رود که استحکام خانواده را به وجود می آورد. در دنیای مدرن امروز و پیشرفت وسایل ارتباطی امکان گفت وگو در میان افراد خانواده به حداقل خود رسیده است. افراد دراین فرایند ماشینی شده، درونگرا و کمتر با یکدیگر صحبت می کنند. این در حالی است هیچ نهادی جایگاه نهاد خانواده را برای انسان پر نمی کند و فرد در برهه های سخت زندگی نیازمند همان افرادی می شود که از گفت وگو با آنها محروم شده و امروز در شرایط بحرانی هم از گفت وگو عاجز است. خانواده در فرایند زندگی اجتماعی، کاردکردهای بسیار با اهمیت تر از آن چه تا کنون شنیده و خوانده ایم دارد، از این رو به نفع اجتماع است تا از این نهادهای کوچک اما مهم به طور مؤثری حمایت نماید.

وی در ادامه بیان داشت: قطع ارتباط کلامی در خانواده یا کم شدن آن ارتباط معناداری با افزایش ناراحتی های روحی در میان افراد خانواده دارد. در گذشته خانواده ها با توجه به اهمیت این موضوع این همراهی و همنشینی را با مجالس شب نشینی و دورهمی های فامیلی به وجود می آوردند که امروزه بسیار کمرنگ شده و جایگزین مناسبی برای آن تعریف نشده است. بسیاری از خانواده ها در حال حاضر از این مشکل رنج می برند و راه حل مناسبی برای مشکل خود نمی یابند. بنابراین لازم است برای اصلاح این فرهنگ رفتاری معیوب اعضای خانواده به خصوص والدین بکوشند و از کودکی فرد را با محیط گرم گفت وگوی خانوادگی مأنوس کنند. همچنین همراهی خانه و خانواده در بستر دانایی و آگاهی به دست آمده توسط مدارس، دانشگاه ها و رسانه ها، اعضای این نهاد حیات بخش جامعه در سلامت روح و جسم از لذت در کنار هم بودن بیش از هر امر دیگری بهره مند خواهند شد.

سردی روابط در خانواده ها با گسترش ارتباطات در فضای مجازی

این پژوهشگر رفتاری، گسترش ارتباطات در فضای مجازی، را عامل به وجود آمدن دوری و سرد شدن روابط میان اعضای خانواده دانست و بیان کرد: والدین و فرزندان کمتر در فضاهای مشترک فیزیکی، عاطفی  و تفریحی واقعی، خاطرات مشترکی را با هم تجربه می کنند. این کاهش اشتراکات به تفاوت در نوع نگاه و دیدگاه آنها دامن می زند و در نتیجه هر کدام از این دو، زندگی را از دید خود تفسیر و چه بسا مسیری متفاوت طی می کند. ایجاد سوء تفاهم و سرد شدن ارتباط زوجین، ‌طلاق و افزایش آن نیز از نتایج و پیامدهای منفی شبکه‌های مجازی است. در سایه تحولات اجتماعی در جامعه در حال گذار ما به دلایل متعدد از جمله اشتغال والدین به امور خارج از منزل،‌ حضور کمتر افراد خانواده در کنار یکدیگر و این که وقت کمتری می توانند برای تعامل رو در رو با یکدیگر بگذارند، مسیرهای جبران این نیاز به سمت مجازی شدن پیش می رود. وسایل جدید ارتباطی و پیدایش شبکه های مجازی آسانتر، ارزان‌تر و در دسترس‌تر است و به همین دلیل استفاده از این فناوری‌های نوین برای کاربران جذاب‌تر است و کمبود ارتباطات میان فردی در جامعه به راحتی از طریق این سیستم جبران می‌شود.

کرونا؛ افزایش ارتباط و گفت وگوی خانوادگی در دوران قرنطینه

خانعلی در پایان با بیان اینکه قرنطینه و ماندن اعضای خانواده در خانه زیاد نمی تواند در گفت وگوی موثر آنها اثر گذار باشد، اظهار داشت: مهارت گفت وگو مهمترین اصل برای برقراری ارتباط است. باید گفت در این روزهای کرونایی که خانواده ها به ناچار مجبور به تحمل قرنطینه خانگی هستند، نظام گفت وگو در میان آنها زیاد شکل نمی گیرد زیرا این مقوله باید از همان ابتدای شکل گیری خانواده به صورت تکلیف در میان اعضاء وجود داشته باشد. تاثیر سو بحران کرونا بر نظام خانواده دارای یک روزنه مثبت است اما طبق گفته ها و شواهد در برخی از خانواده ها در دوران قرنطینه شاهد افزایش خشونت خانگی هستیم، بدین خاطر که در ساختار این خانواده ها آن نگاه سنتی پدرسالارانه که برابری حقوقی زنان با مردان را بر نمی تابد، حاکم است.