مصاحبه با آیت الله محمد هادی یوسفی غروی
به کوشش: هادی کاظمی

آیت الله محمد هادی یوسفی غروی، مدرس و پژوهش گر زبده تاریخ اسلام، صاحب ده ها مقاله و کتاب در موضوع تاریخ اسلام است، که معروف ترین آنها، کتاب «موسوعه التاریخ الاسلامی» در هشت جلد به زبان عربی است که سه جلد از این مجموعه با عنوان تاریخ تحقیقی تحلیلی اسلام، ترجمه و چاپ شده است. آیت الله غروی، مدرس سطح عالی حوزه در مدارس مختلف قم می باشد. وی همچنین عضو شورای کتاب مجمع جهانی اهل بیت علیهم السلام، عضو انجمن تاریخ پژوهان کشور، عضو شورای برنامه ریزی رشته تخصصی تاریخ اسلام حوزه علمیه قم و عضو مجمع اندیشه اسلامی است.

پرسمان: جایگاه غدیر برای اثبات دیدگاه شیعه در مورد خلافت بعد از رسول خدا صلی الله علیه وآله چیست؟

حادثه غدیر، یگانه سند ولایت امام علی علیه السلام نیست؛ بلکه مهم ترین و مشهورترین سند در این باره است. یکی از حوادث تاریخ اسلام که شاید کمتر حادثه ای که از نظر شدت و کثرت روایت و اعتبار اسناد به پای آن برسد، حادثه غدیر است، اما غدیر را اغلب محدثان در کتاب های حدیثی نقل کرده اند و از طرف برخی مورخان و سیره نویسان نیز نادیده گرفته شده است.

پرسمان: سیره اهل بیت علیهم السلام در عید غدیر چه بوده است؟
ما از امامان معصوم علیهم السلام درباره چگونگی رفتارشان در روز غدیر، مطلبی نداریم؛ البته اینها ممکن است از نکات از دست رفته گزارش های اسلامی باشد؛ چون همه اخبار و احادیث به دست ما نرسیده اند و کسی نمی تواند ادعا کند که تمام جریانات اسلام و سیره نبوی و بعد از آن، برای ما ثبت و سالم به دست ما رسیده است؛ اما از عصر امام باقر و امام صادق علیهماالسلام این مسائل به تدریج، ثبت شده و به دست ما رسیده است. ائمه علیهم السلام در اموری مثل غدیر، تقیه می کردند و مطالبی که از برخی از آنان، مثل امام باقر علیه السلام، درباره غدیر به دست ما رسیده، در میان خواص اصحاب ایشان بوده است. آنان به اصحاب و یارانشان تذکر می دادند که روز غدیر، در روز هجدهم ماه ذی الحجه است و غدیر را عید الله الاکبر نامیدند. امام رضا علیه السلام حتی در سال هایی که از جانب مأمون به خراسان دعوت شده بود، باز هم فرصتی برای برپایی جشن غدیر نداشت؛ چون این کار برخلاف مزاج حکومت بود. زیارت مخصوص روز غدیر، از امام هادی علیه السلام نقل شده است. وقتی متوکل آن حضرت را از مدینه به سامرا فرا خواند، وی در روز غدیر به نجف اشرف رسید و در آن جا این زیارت را خواند. این زیارت، یک دوره دایره المعارف شیعی درباره افکار و عقاید امام علی علیه السلام است.

پرسمان: غیر از برداشت اعتقادی و تاریخی از واقعه غدیر، چه برداشت دیگری می توانیم از آن داشته باشیم؟

برداشت اعتقادی از غدیر، تشخیص حقانیت وصایت و جانشینی بلافصل امیرالمؤمنین علیه السلام است و این از پایه های اعتقادی ماست و باید به مناسبت های مختلف، مورد تأکید و یادآوری قرار بگیرد و علاوه بر برداشت تاریخی و اعتقادی، باید گفت که این ولایت، ادامه پیدا کرده است و امتدادش در غیبت صغری، در نواب خاص امام زمان علیه السلام بوده و در غیبت کبری نیز در نواب عام امام زمان علیه السلام جریان داشته است و نایبان عام امام زمان علیه السلام، عالمان عادل هستند.

پرسمان: تحلیل تاریخی جامعه اسلامی آن دوره چیست؟
تحلیل، همان است که ذیل خود آیه بیان شده است؛ یعنی «والله یعصمک من الناس»، اشاره به این است که همه مردم، تسلیم محض رسول الله صلی الله علیه و آله نبودند بلکه در برابر پیامبر صلی الله علیه و آله موضع مخالف هم وجود داشت؛ البته این امری طبیعی است که همه جامعه، آن چه را که مطرح می شود، نمی پذیرند؛ اما عده ای بودند که این پیام را پذیرفتند و بقیه، اکثریت بی هدف و بی طرفی بودند و خواصی هم بودند که مخالف صد در صد و خواستار ریاست بودند و بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله هم تسلیم جانشینی امام علی علیه السلام نشدند و خودشان در سقیفه خلیفه دیگری برگزیدند و بیعت با او را بر مردم تحمیل کردند.

پرسمان: تفرقه بین امت اسلامی از چه زمانی آغاز شد و از نظر تاریخی، شدّت این تفرقه به چه زمانی بر می گردد؟
اختلاف مذاهب در ادیان، یک امر طبیعی است و هر جا و در هر جامعه ای، وقتی مذهبی و فکری مطرح می شود، از همان اول، مخاطبان پیام، آن را یکسان دریافت نمی کنند. از لحاظ باور و ناباوری و مقدار باور و همچنین از نظر فهم و تلقی، درک افراد، یکسان نیست و حتی اگر همه مخلص باشند و مغرض هم نباشند، با این حال، دریافت ها متفاوت است؛ چه برسد به جایی که هزار و یک انگیزه برای اختلاف نظر، از جمله اختلاف نظر تصنعی و ساختگی و غیر مخلصانه هم وجود داشته باشد. در اسلام هم از ابتدا مخاطبان، دریافت یکسانی نداشتند و این، یک امر طبیعی است. در عصر رسول اکرم صلی الله علیه و آله، افرادی به عنوان خواص اصحاب معرفی شدند؛ اما اختلاف انگیزه های این افراد، منجر به این شد که عده ای تبعیت از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را تبعیت تعبدی تلقی کنند. گفته شده که سلمان فارسی دقت می کرد که هر جا پیغمبر صلی الله علیه و آله گام می گذارد، او هم همان جا قدم بگذارد؛ اما همه اصحاب، این طور نبودند؛ زیرا اگر همه یکسان بودند، مراتب ایمان مختلف شمرده نمی شد.

نسبت به اوامری که آن حضرت در مورد جانشینی خودش داشت نیز صحابه دیدشان مختلف بود. بعضی بر اساس دید تعبّدی عمل می کردند و بعضی خیلی تعبد را رعایت نمی کردند. این مسئله بعد از رحلت پیغمبر صلی الله علیه و آله نیز جریان داشت. ابن ابی الحدید شافعی معتزلی می­گوید: بهترین توجیه برای مسأله اختلاف در خلافت، این است که خیلی از افراد این امر را نه به عنوان یک امر دینی، بلکه به عنوان یک امر دنیوی، تلقی کردند؛ یعنی گفتند که اگر پیغمبر صلی الله علیه و آله بر ولایت امیرالمؤمنین علیه السلام تأکید کرد، این فرمایش، یک فرمایش تعبدی دینی نیست؛ بلکه اظهار نظر و تمایلی شخصی است که پسر عموی او بعد از خودش خلیفه باشد و این برای ما الزام آور نیست که ما اِعمال ذوق و سلیقه و نظر کنیم و به این نظر شخصی پیامبر صلی الله علیه و آله عمل کنیم؛ بلکه ما به دیدگاه خودمان عمل می کنیم.

خلیفه دوم، خطاب به ابن عباس گفت: درست است که پیغمبر صلی الله علیه و آله درباره خلافت علی علیه السلام توصیه کرده بود، اما ما دیدیم که بعد از پیغمبر صلی الله علیه و آله، نمی شود علی علیه السلام را جا انداخت؛ زیرا خیلی از عرب ها زیر بار علی علیه السلام نمی روند و بنابراین، ما به صلاح دین پیغمبر صلی الله علیه و آله کار کردیم.

پرسمان: بحث از غدیر، موجب اختلاف و دشمنی در امت اسلام نمی شود؟
تمام بحث های فکری، علمی و عقیدتی، اگر ابزار ایجاد نزاع و درگیری نباشند، ایرادی ندارد که مطرح شوند. باید زمینه به گونه ای باشد که بحث های اختلافی، مورد بحث قرار گیرند؛ اما در عین حال، به رودررویی و منازعه کشیده نشود. خیلی از علمای ما و آنان، با هم بحث می کنند. صرف وجود بحث، منجر به اختلاف و نزاع نمی شود؛ اما اختلاف نظر ممکن است مورد سوء استفاده قرار بگیرد؛ پس باید مواظب باشیم که این مباحث مورد سوء استفاده دشمنان قرار نگیرند.

پرسمان: حرف آخر؟

در روایتی از امام رضا علیه السلام درباره عید غدیر، آمده است که این عید، عید الله الاکبر است. این، نوعی تشویق برای یادآوری و بزرگداشت این عید است؛ تا ما در امتداد یاداوری فرمان خداوند به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار بگیریم و بزرگداشت این روز، موجب یادآوری مردم، نسبت به حقی باشد که در اسلام مورد غفلت بعضی مسلمانان قرار گرفت.