مهدی احمدی
 
 تاسیس رادیو در ایران به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای اطلاع‌رسانی، تاثیر چشمگیری در افزایش اطلاعات و آگاهی­‌های مردم برجای گذاشت و ناشر افکاری شد که در سطور روزنامه‌ها و کتاب‌ها چاپ می‌شدند و قرار بود، مردم سراسر ایران از آنها بهره ببرند.

نخستین ایستگاه فرستنده بی‌سیم ایران در ۶ اردیبهشت ۱۳۰۵ خورشیدی در ساعت سه بعدظهر با پخش تلگرافی برای دعوت عمومی جهت همکاری با کشورهای مختلف جهان گشایش یافت [۱] و پیامی که از ایران ایستگاه مخابره شد به این مضمون بود که «در این ساعت، موقع تشریفات افتتاحیِه این استاسیون است. این دستگاه تلگراف از امروز افتخار دارد که دستگاه های مرتبط را دعوت به مخابره با خود بنماید».[۲]

بنابراین تاسیس این بی سیم گام مهمی در تأسیس رادیو بود. به گونه ای که با گسترش فعالیت های آن، گروهی از کارکنان بی‌سیم برای آموزش های تخصصی به فرانسه اعزام شدند و حدود ۱۱ سال پس از آن در ۱۳۱۶ خورشیدی، وزیر پست و تلگراف وقت، سه دستگاه فرستنده رادیویی موج کوتاه و متوسط را خریداری کرد و با احداث ساختمان های لازم برای این امر، سنگ بنای اندیشه ایجاد رادیو در ایران گذاشته شد. [۳]

رادیو تهران

در پنجم اردیبهشت ۱۳۱۹ خورشیدی رادیو تهران رسماً افتتاح شد. [۴] در این افتتاحیه متین دفتری در نطق خود گفت: رادیو به عنوان یک دستگاه آموزشی برای پرورش افکار در رشته های مختلف دانش ایجاد شده و اطلاعات خود را بی واسطه و بدون تاخیر به گوش شنوندگان خواهد رساند و به شکرانه این موهبت هم وطنان باید همواره در افزودن دانش خود و به کارگیری آن در راه تعالی و پیشرفت کشور بکوشند».[۵]

رادیو تهران در سال افتتاح دارای یک فرستنده موج متوسط به قدرت ۲ کیلو وات، یک فرستنده موج کوتاه به قدرت ۱۴ کیلو وات، یک مولد برق و وسیله انتقال صدا بود. مسوولیت اداره تبلیغات که در مهر ۱۳۱۹ تاسیس شده بود تا شهریور ۱۳۲۰ به عهده دکتر عیسی صدیق قرار داشت و بعد هم داوود پیرنیا که فارغ التحصیل رشته ریاضی دانشسرای عالی و جوانی فعال، جدی و مردم دار بود به ریاست این اداره منصوب شد. آنگاه در زمین های اطراف میدان مشق در قسمت غربی ساختمان بانک رهنی، خانه نوسازی را اجاره کردند و بدین ترتیب برای نخستین بار در ایران چنین اداره‌ای برای اداره کردن فرستنده رادیویی دولتی تاسیس شد.

 به نوشته دکتر عیسی صدیق، نام اداره تبلیغات از شهریور ۱۳۱۹ به اداره اطلاعات و رادیو تبدیل شد و تاسیس آن اینگونه بود که «پس از فراهم کردن محل مناسب برای اداره و تهیه اثاثیه و استخدام اعضای لازم امور دفتری و اداری و انتقال اداره نامه نگاری از وزارت کشور و خبرگزاری پارس از وزارت امور خارجه و رادیو از وزارت پست و تلگراف، درصدد برآمدم، هدف اساسی و خط مشی و برنامه کار اداره کل انتشارات و تبلیغات را معین کنم. برای استفاده از نظر دانشمندان کشور بر حسب پیشنهاد من و تصویب دولت شورای عالی انتشارات از اشخاص ذیل تشکیل شد: ذکاءالملک فروغی، محمد قزوینی، دکتر قاسم غنی، دکتر سیاسی، دکتر محمد افشار، دکتر شفق، علی نقی وزیری».[۶]

برنامه‌های رادیو

در آن سال ها برق تهران شبانه­ روزی نبود، از این جهت برنامه های رادیو هم محدود به ساعات معینی می ­شد. بدین ترتیب رادیو ایران که در اردیبهشت ۱۳۱۹ افتتاح شده بود در روز فقط ۲ برنامه داشت. بخش اول: ساعت ۱۲ تا۱۳ و ۳۰ دقیقه بخش دوم از ساعت ۱۸ تا ۲۲ و ۳۰ دقیقه. در بخش اول و دوم هر روز چهار گفتار خوانده می شد و هر گفتار به مدت ۱۵ دقیقه بود، سپس چند صفحه موسیقی ایرانی و غربی پخش می­ شد.؟؟؟ رادیو هر روز از ساعت چهار بعدظهر تا نیمه شب برنامه پخش می کرد. نخستین برنامه رادیو به مدت هشت ساعت زنده پخش می شد و علاوه بر برنامه های فارسی، شامل اخبار به زبان های فرانسه، انگلیسی، آلمانی، عربی، ترکی و روسی بود. در آغاز سال ۱۳۲۲ تغییراتی در برنامه رادیو تهران به وجود آمد و رادیو توانست صبح نیز به مدت ۲ ساعت برنامه پخش کند. تهیه مقدمات برنامه های رادیویی با تشکیل پنج کمیسیون درون سازمانی، یعنی ۱) کمیسیون نطق و خطابه، ۲) کمیسیون نمایشات، ۳) کمیسیون مطبوعات، ۴) کمیسیون گفتار رادیو و ۵) کمیسیون موسیقی بتدریج آغاز شد. [۷]

تهیه اخبار رادیو در آغاز توسط خبرگزاری پارس و وزارتخانه ها و سازمان های دولتی انجام می گرفت. به این صورت که نخست وزیری طی بخشنامه ای، همه وزارتخانه ها و استانداری ها را موظف کرده بود تا اقدامات سودمند و عام المنفعه مأموریت خود را با طرز پسندیده و در خور انتشار به رادیو ارسال کنند. مدتی بعد مقالات سیاسی و اجتماعی روزنامه های مرکز نیز در فهرست برنامه های رادیو قرار گرفت اما خلاصه این مقالات پیش از پخش رصد می شد و پس از صدور اجازه پخش می شد. خبرهای ایران به زبان های خارجی نیز ترجمه و سپس پخش می شد. برای این منظور هیأتی دایمی مرکب از آقایان حجازی، دکتر شفق و سعید نفیسی در دفتر رادیو تشکیل شد که همه روزه اخبار و گفتارهایی را که باید به زبان های خارجی ترجمه و پخش می شد، بررسی می کردند و پس از اصلاحات لازم بلافاصله به دفتر رادیو بازگردانده می شد.

رادیو و جنگ جهانی دوم

اشغال نظامی ایران توسط متفقین در شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی مانع بزرگی در راه گسترش شبکه رادیو در ایران بود و برای مدتی این موسسه را در حال رکود و سکون نگه داشت. سازمان نوپای رادیوی ایران هنوز در مراحل اولیه گسترش خود بود اما از بخت بد بر اثر فراگیر شدن جنگ جهانی دوم و پرخطر بودن راه های حمل کالا، ماشین آلات و قطعات یدکی به موقع نمی رسید و طبیعتاَ نایاب و گرانتر شده بود و این مشکلات مانع گسترش سریع رادیو ایران می شد.

متفقین درصدد بودند تا افکار عمومی ایرانیان را که به دلیل پیشینه استعماری دولت های روس و انگلیس خاطره خوشی از این ۲ دولت نداشت و به آلمان ها فراتر از رفتارشان به عنوان دشمن این دولت ها، خوش بین بود، با خود همراه کرده یا حداقل از اقدام تخریبی آن مانع شود. بر همین مبنا آنان خواهان انتشار اخباری از رادیو و روزنامه ها بودند که به صلاح سیاست جنگی­ شان باشد. بدین ترتیب متفقین به عنوان مدافعان دنیای آزاد با سلاح سانسور به نبرد با فاشیسم و نازیسم رفتند. [۸]

سرانجام در پی فشارهای نماینده سیاسی انگلیس، دولت ایران مجبور شد، تن به ایجاد دایره سانسور جهت کنترل اخبار مطبوعات و رادیو بدهد. دایره سانسور در اسفند۱۳۲۰ خورشیدی با حضور نمایندگان دولت شوروی و انگلیس به همراه نماینده اداره کل انتشارات و تبلیغات تشکیل شد. [۹] در آن روزگار، رادیو بیشتر در اتومبیل ها و اماکن عمومی وجود داشت. از همین رو سرریدر بولارد سفیر انگلیس در ایران در نامه ­ای در ۱۱ فروردین ۱۳۲۱ خورشیدی از نخست وزیر ایران درخواست کرد که رادیو اتومبیل­ ها و اتوبوس ­ها جمع ­آوری شوند. [۱۰] وقتی دولت به سفیر انگلیس از فقدان رادیو در اتومبیل­ های کرایه و اتوبوس ها خبر داد، سفیر سمج بر جمع ­آوری دستگاه های رادیو از اتومبیل ­های شخصی اصرار کرد. این درخواست در هیأت وزیران مطرح و قرار شد به اداره شهربانی نوشته شود که رادیوهای اتومبیل­ ها را بردارند. [۱۱] انگلیسی ها در این کار چندان مصّر بودند که بدون توجه به وجود دولت ایران، شخصاَ به بازرسی و جاسوسی در اتومبیل­ های صاحب رادیو دست زده و از مقامات ایرانی خواستند هر چه زودتر به توقیف رادیوهای آنها اقدام شود. [۱۲]

رادیو در شهرستان‌ها

بعد از رادیو تهران با توجه به تقویت فرستنده های ۲۵۰ و ۳۵۰ کیلو واتی موج کوتاه کمال آباد تهران برای مراکز شهرستان ها در سال ۱۳۲۶ خورشیدی فرستنده رادیویی تبریز شروع به کار کرد و بتدریج در شهرهایی همچون مشهد، رضاییه، اهواز، کرمانشاه، شیراز، اصفهان، کرمان، سنندج، زاهدان، رشت، گرگان، ایلام، ساری، مهاباد، خرم­ آباد، بندرعباس، یزد، خاش، زابل، بوشهر، یاسوج، لاوان، شهرکرد، زنجان، جلفا، بانه، میانه، بیرجند، بجنورد، چالوس، رادیو دریا و پارس آباد مغان نیز فرستنده های رادیو نصب شد. روی هم رفته برای خرید و نصب فرستنده های جدید و وسایل آن ها در برنامه سوم مبلغ ۳۵۵ میلیون ریال اعتبار پیش بینی شده بود. تمام ایستگاه های فرستنده جدید که به منظور پخش صدای رادیو ایران خریداری شده بود در کمال آباد بین قزوین و کرج، در حدود ۵۰ کیلومتری تهران نصب شد.

منابع

[۱]  . گیتی کاوه، شصت سال رادیو در ایران(۱۳۱۹-۱۳۷۹)، تهران؛ تحقیق و توسعه صدا. ۱۳۷۹، ص۱۵

[۲] . کارنامه ای از رادیو و تلوزیون ملی ایران تا پایان سال۲۵۳۵، به کوشش ژیلا سازگار، تهران:سروش، ۲۵۳۶، ص ۱۰

[۳]. همان، ص۱۰[

[۴] . همان؛ ص ۱۷۹.

[۵]  . بهنود، مسعود؛ از سیدضیاء تا بختیار، صص ۱۴۹-۱۵۰

[۶] . خطیبی، مسعود؛ «نگاهی بر ۳۷ سال تلاش رادیو ایران»، ره آورد، ص ۲۶۴

[۷] . سازگار، ژیلا؛ کارنامه ای از رادیو و تلویزیون ملی ایران تا پایان ۱۳۵۵؛ ص ۱۱.

[۸] . مختاری اصفهانی، رادیو، فرهنگ و سیاست در ایران(۱۳۳۲-۱۳۱۹) صص ۳۷-۳۶

[۹] . همان،

[۱۰]  . ایران در اشغال متفقین، ص ۲۰۸

[۱۱] . اسنادی از تاریخچه رادیو در ایران( ۱۳۴۵-۱۳۱۸ه. ش)، صص ۱۷۵-۱۷۴

[۱۲]  . همان، صص ۱۷۸-۱۷۷