ماه مبارک رمضان سایه خیر و برکت، ماه نزول قرآن، ماه مغفرت و آمرزش، ماه جود و کرم، ماه بخشش و نیکوکاری، ماه ایثار و از خود گذشتگی، ماه جهاد و کوشش، ماه سعی و تلاش، ماه رحمت و سازندگی و ماه ضیافت الله است.
 زمینه‌های خودسازی
باتوجه به اینکه در ماه مبارک رمضان خدای سبحان برای همگان دعوت نامه فرستاده و همه لوازم و امکانات پذیرایی را فراهم کرده است، می توان موارد زیر را از زمینه‌های خودسازی بر سر سفره ضیافت الهی برشمرد:
 1- امداد الهی
طبق حدیث نبوی انسان درانجام هرکاری باید ازخداوند استعانت بطلبد تا بتواند آن را به بهترین شکل انجام دهد(1)، با توجه به این حقیقت آیا برای کاربزرگی همچون تهذیب نفس و خودسازی نیاز به مدد و استعانت الهی نیست؟ انسان هرچه دراین راه از استعانت الهی کمک بگیرد بهتر می تواند درساختن نفس موفق شود. قرآن کریم می فرماید:
 وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ (2)
 و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود، هرگز هیچ کس از شما پاک نمی شد، ولی (این ) خداست که هر کس را بخواهد پاک می گرداند و خدا (ست که ) شنوای داناست.از سوی دیگر خدای سبحان به استعانت از روزه فرمان داده، می فرماید:
 یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ معَ الصَّابِرینَ (3)
ای کسانی که ایمان آورده اید، از شکیبایی و نماز یاری جویید زیرا خدا با شکیبایان است.
 
به تصریح مفسّران مراد از صبر در اینجا روزه است و بدون تردید روزه از زمینه های بسیار مهم در تهذیب نفس و عامل دستیابی به تقوا به حساب می آید و امداد و نصرت الهی برای خودسازی در ماه مبارک رمضان بیشتر شامل حال انسان می شود.
 2- ارتباط با اهل بیت (علیهم السلام)
از زمینه های مهم در خود سازی ارتباط با اهل بیت (علیهم السلام) است. گونه های این ارتباط عبارتند از: آشنایی با سخنان آنان، خواندن زیارت نامه ها، نگهداری حرمت آنها، شرکت درمجالس (عزا و شادی) آنها، زیارت قبورشان و زیارت محبّان آنها. درروایات وارد شده است که اگرمردم را با سخنان ما آشنا کردید آنها از آن اسقبال خواهند کرد. زیارت نامه ها موجب محبت و نزدیکی به اهل بیت (علیهم السلام) است و محبت، کاهش مخالفت آنان را در پی خواهد داشت.
 
در ماه مبارک رمضان این امکان برای روزه داران فراهم است که خود را با اهل بیت( پیوند بزنند؛ چرا که در برخی از شب ها زیارت مخصوص امام حسین (علیه السلام) و دعای معروف «اَللَّهُمَّ کُنْ لِوَلِیِکَ الْحُجةِ بْنِ الحَسَنْ.. . » در شب بیست و سوم وارد شده است. شرکت در مراسم عزاداری امیرالمؤمنین (، توفیق رفتن به مجالس وعظ و سخنرانی و شنیدن روایات معصومین (علیهم السلام) همه از برکات ماه مبارک رمضان است که ارتباط انسان با اهل بیت (علیهم السلام) و در نتیجه امکان تهذیب نفس را برای انسان مهیا می سازد.
 3- همّت انسان
از آنجا که در ماه مبارک رمضان انسان خویشتن را به تشنگی وگرسنگی تمرین می دهد، شهوت در انسان فروکش می کند، مراقبت بیشتری در دوری از گناه صورت می گیرد و دل ها بر اثر روزه رقیق تر می گردد و از نظر روحی و روانی آمادگی و همّت بیشتری در انسان برای خودسازی ایجاد می شود. خدای سبحان نیز وعده کرده، هرکس در راه او مجاهدت ورزد، راه های خود را به او بنماید و به سعادت و کمال نایلش سازد، چنان که در آیه ای می فرماید:
 «وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنینَ» (4)
و کسانی که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه‌های خود را بر آنان می نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.
 
در این آیه رسیدن به هدایت، مشروط به دوچیزدانسته شده است: اول؛ سعی وتلاش و دوم؛ در راه خدا بودن. بدیهی است که انسان تا چیزی را نخواهد به جایی نخواهد رسید.
 
عارف فرزانه مرحوم آقای بید آبادی به هنگام نوشتن نامه ای به یکی ازدوستان خود، ابتدا به نقش همّت انسان اشاره می کند و می نویسد: ای برادر و محبوبم! اگر بنده خدایی، همّت بلند دار.. . هشدار که مرد با همّتش پرواز می کند؛ همان گونه که پرنده با دوبالش. (5)
 4- زمان
انسان در هر سن وسالی مبارزه با نفس را آغاز کند، پسندیده است، ولی بهترین وقت برای شروع خودسازی، نوجوانی و جوانی می باشد. انسان‌هایی که به تکامل رسیده اند، خودسازی را از زمان نوجوانی و جوانی شروع کرده اند؛ زیرا صفات رذیله کمتردردل آنها اثر کرده واگرهم اثر کرده باشد زودتر بیرون خواهد رفت. همچنین خودسازی در بعضی از زمان‌ها بهتر از زمان دیگر صورت می گیرد، برای مثال ماه مبارک رمضان -که موانع راه تا حدودی برداشته شده است- زمان بسیار مناسبی برای خودسازی است.
 5- مکان
نقش مکان را نیز در خود سازی نباید نادیده گرفت. برای نمونه مساجد نقش مهمی در خود سازی ایفا می کنند و حضور در مسجد مخصوصاً در ماه مبارک رمضان می تواند تأثیر بسزایی در خود سازی انسان داشته باشد.
 
قرآن در باره نقش مسجد نسبت به کسانی که قصد خود سازی و طهارت نفس را دارند می فرماید:فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ(6)
در آن، مردانی اند که دوست دارند خود را پاک سازند.
 
مسجد محل پاک سازی روح و محل زیارت خدا و محبان خداست. امام حسن مجتبی(علیه السلام) وقتی به درب مسجد می رسید، سر خود را بلند کرده، می فرمود:
 «إِلَهِی ضَیْفُکَ بِبَابِکَ یَا مُحْسِنُ قَدْ أَتَاکَ الْمُسِی ءُ فَتَجَاوَزْ عَنْ قَبِیحِ مَا عِنْدِی بِجَمِیلِ مَا عِنْدَکَ یَا کَرِیم.» (7)
بار خدایا! مهمان تو بر در خانه ات قرار گرفته است، ای خدای نیکوکار! شخص گنه کار نزد تو آمده، ای پروردگار کریم! از گناهان من بخاطر آن نیکوئی هائی که داری درگذر.
 
بدیهی است که مهمان در حضور صاحب خانه بعضی از کارهای خلاف شأن را مرتکب نمی‌شود. دیگر مکان‌ها مانند مشاهده مشرفه و قبور امامان معصوم (علیهم السلام) و امامزاده ها، قبور شهدا، علما و مؤمنان، مجالس علما و محافل انس با قرآن نیز زمینه کاهش گناه و خودسازی را برای انسان فراهم می‌کنند.
 نکاتی برای روزه داری سالم در ماه رمضان
برای اینکه در حین روزه داری سلامتی مان را حفظ کنیم و به بهبود بیماری‌ها و مقاومت بدنمان به وسیله روزه کمک کنیم باید از این اصول پیروی کنیم. توجه کردن به سلامت جسم در ماه مبارک رمضان همواره به اندازه سلامت روح از اهمیت بالایی برخوردار است.
 
ورزش کردن یکی از مواردی است که در ماه رمضان برای سلامتی جسم و روح سفارش شده است. ورزش نه تنها با روزه منافاتی ندارد، بلکه اگر به صورت صحیح و اصولی انجام شود، باعث آرامش و کاهش استرس ورزشکاران می‌شود و استقامت فکری و صبر آنان را تقویت می‌کند.
 
- فواید ورزش کردن در ماه رمضان؛ ورزش در ماه رمضان از تجمع چربی در بدن جلوگیری کرده و عمل سوخت و ساز را تسهیل می‌کند، به طوریکه ورزشکارانی که در ماه رمضان روزه می‌گیرند، کمتر دچار مشکلات گوارش و قند خون می‌شوند. ورزشکاران می‌توانند با یک برنامه غذایی غنی در ماه رمضان ، انرژی مورد نیاز را برای انجام فعالیت‌های ورزشی و حفظ ساختار بدنی بدست آورند.
 
ورزشکاران می‌توانند برنامه ورزشی صبح خود را به عصر و بعد از افطار منتقل کنند و به این ترتیب احتمال وقوع مشکلات در ماه رمضان را به حداقل برسانند. تداوم ورزش راهی مناسب برای سلامت و لذت بردن بیشتر از ماه رمضان است. اگر فرد اصول تغذیه‌ای صحیح را در ماه رمضان رعایت کند، می‌تواند در کناره روزه‌داری به ورزشی منظم نیز بپردازد. با اینکه شاید در ماه رمضان فرصت زیادی برای ورزش و انجام تمرینات بدنی نباشد، ولی 20 دقیقه فعالیت هم کمک زیادی به حفظ سلامت و وزن مناسب می‌کند و اینگونه پس از ماه رمضان برگشتن به برنامه ورزشی عادی، ساده‌تر خواهد بود.
 
- بعد از افطار ورزش کنید؛ با توجه به اینکه ماه رمضان امسال در فصل تابستان است، به علت گرمای هوا شخص ممکن است دچار کمبود آب شود، لذا توصیه می‌کنیم ترجیحا ورزش را به وعده بعد از افطار منتقل کنید و تقریبا دو ساعت بعد از افطار زمان مناسبی برای ورزش کردن است. کسانی که ورزش‌های سنگین و حرفه‌ای انجام می‌دهند، حتما باید تمرینات ورزشی را به بعد از افطار انتقال دهند، اما در صورتی که در حد یک نرمش ساده باشد، مشکلی نیست و می‌توانند بعد از اینکه صبح از خواب بیدار شدند، ورزش را انجام دهند.
 [فواید جسمی، روحی روزه دارای]
روزه دارای فواید جسمی، روحی، فردی واجتماعی فراوانی است که هر انسان منصفی را به کرنش در مقابل حکمت عظیم پروردگار وا می دارد. کاهش آسیب های اجتماعی وبزهکاری، تقویت اراده عمومی، تقویت روحیه همدلی واتحاد، توجه بیشتر به مستمندان وفقرا، تقویت معاشرت نیکو، تقویت صبر واراده، تقویت قدرت مبارزه با شیطان و نفس و به عبارت دیگر تقوا، عشق بازی وانس با معبود، آرامش روانی از جمله آثار روزه است. روزه هم روان انسان را از پلیدی­های گناه پاک می­سازد و او را برای زندگی پاک و حیات طیّبه آماده می­سازد و هم او را به یاد آتش جهنم انداخته و آمادگی هرچه بیشتر برای رفتن به سوی منزلگاه ابدی در انسان ایجاد می­کند؛ هم او را با یاد گرسنگان و فقیران همراه می‌سازد.
 
اگرچه اغنیا هر زمان اراده کنند با امکانات خود، نیازهایشان از جمله گرسنگی و تشنگی را به هر کم و کیفی که بخواهند برطرف می کنند، اما در حالت روزه امکانات آنها کمکی نمی کند و مجبورند سختی و فشار گرسنگی و تشنگی را تحمل کنند. روزه دار با تجربه عملی گرسنگی و تشنگی موقت، عاطفه اش شکوفا شده و وضعیت گرسنگان و مستمندان را بهتر درک می کند. اگر فقط همین تحمل گرسنگی و تشنگی و همراهی با محرومین بود دیگر چه لزومی داشت خود فقرا روزه بگیرند. بر فرضی هم که گفته شود امید به افطار کمی در تحمل گرسنگی تاثیر دارد، می گوییم همینکه روزه داران توانگر، بخشی از گرسنگی و تشنگی فقرا را درک کنند، تاثیر اخلاقی و تربیتی و اجتماعی خود را خواهد گذاشت و باعث عطوفت و نرمش آنها نسبت به نیازمندان و مستمندان خواهد شد.
 
پی‌نوشت‌ها:
1. بحار الأنوار، محمدباقر مجلسی، (بیروت، مؤسسة الوفاء، 1404 هـ . ق)، ج‌73، ص305.
2. نور: 21
3. بقره: 153
4. عنکبوت: 69
5. روح مـجرد‌، سـید‌ محمد‌حسین‌ حسینی تهرانی، (مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، چاپ دهم، 1429 هـ . ق)، ص 295.
6. توبه: 108
7. بحار‌ الأنوار‌، پیشین، ج‌43، ص339.
 
منابع:
1. سایت حوزه/ خود سازی و رمضان
2. بیتوته/ نکاتی برای روزه داری سالم در ماه رمضان
3. اندیشه قم/ حکمت و فایده روزه داری