ماه رمضان فرصتِ بازنگری در خویش

ویژه ماه مبارک رمضان

ماه رمضان فرصتِ بازنگری در خویش

انجام اعمال و اداب ماه پر خیر و برکت رمضان چون: تهجد و شب زنده داری، مراقبت از گوش و چشم و زبان، استغفار کردن، دعا خواندن، ذکر گفتن، تلاوت قران، تدبر در ایات، خواندن نمازهای نافله، درک شب های قدر و معتکف شدن،1 انسان را به خویشتن خویش سوق می دهد و او را از غفلت و بی توجهی نسبت به خود بیرون می اورد. مقام معظم رهبری در این باره می گویند: "دعا در ماه مبارک رمضان و همه خصوصیات این ماه مبارک این است که ما را متذکر می کند؛ از غفلت بیرون می اورد؛ الودگی های ما را به ما نشان می دهد و در بین دعا و نماز و توجه، فرصتی به ما دست می دهد که در اشتباهاتی که با انها انس و خو گرفتیم، بازنگری کنیم و انها را بشناسیم؛ چون گاهی انسان گناهی را عادت کرده که انجام بدهد و توجه ندارد که این گناه است. البته تنبلی، سستی و بقیه نواقصی را هم که داریم، می توانیم بازنگری کنیم." 2

ایشان شب های قدر را فرصت استثنایی در طول سال دانسته و در این باره می گویند: "این فصل یک ماهه، فصل بسیار باارزش و قیمتی است. در این سی یا بیست و نه روز، خدا لیله القدر را قرار داده و لیله القدر یک فرصت استثنایی در طول سال برای انسان است. که اگر انسان توانسته باشد ان شب را درک کند، خیر زیادی نصیبش می شود، در دعای وداع ماه رمضان در مفاتیح الجنان می خوانیم: "و ان تجعلنی برحمتک ممن خرت له لیله القدر و جعلتها له خیرا من الف شهر؛ خدایا، مرا از کسانی قرار ده که توفیق درک لیله القدر را به دست اوردند و لیله القدر برای انها از هزار ماه بهتر و باارزش تر شده، لیله القدر برای همه این گونه نیست. ان کسی که برای او شب بیست و سوم یا شب بیست و یکم ماه رمضان، با شب بیست و سوم هر ماه دیگری فرق ندارد ـ نه ذکری، نه توجهی، نه حالی، نه گریه ای، نه تضرعی؛ با غفلت می گیرد می خوابد، یا اصلا یادش نمی اید که لیله القدر است، یا خدای نکرده الوده به گناه و هوای نفس هم می شود ـ برای چنین انسانی لیله القدر بهتر از هزار شب نیست؛ یک شب است، ان هم یک شب خسران بار که برای او خیری ندارد. لیله القدر برای ان کسی از هزار ماه بهتر است که ساعات و دقایق ان شب را قدر بداند؛ از دقایق ان شب استفاده کند. در ان دعا می خوانیم که خدایا ما را از ان کسانی قرار ده که شب قدرشان پوچ نمی شود و از دست نمی رود."3

برنامه انسان سازی ماه رمضان
برنامه های اسلام به دو بعد جسمانی و روحانی انسان توجه دارد. روزه نیز از نظر جسمی و بهداشتی، فردی و اجتماعی، اخلاقی و معنوی هدایای ارزشمندی را برای صایم به ارمغان می اورد. روزه از سویی خانه تکانی عظیم برای دستگاه هاضمه و گوارش و از سوی دیگر ورزشی روحانی برای قوی کردن ایمان، اراده، پایمردی و استقامت، گذشت و ایثارگری است. استاد مطهری در باره بعد روحانی روزه می نویسد: "اساسا برنامه ماه مبارک رمضان، برای انسان سازی است، یعنی برنامه این است که انسان های معیوب در این ماه خود را تبدیل به انسان های سالم، و انسان های سالم خود را تبدیل به انسان های کامل کنند. برنامه ماه مبارک رمضان برنامه تزکیه نفس است، برنامه اصلاح معایب و رفع نواقص است، برنامه تسلط عقل و ایمان و اراده، بر شهوات نفسانی است. برنامه دعاست، برنامه پرستش حق است، برنامه پرواز به سوی خداست، برنامه ترقی دادن روح است، برنامه ارتقا دادن روح است. اگر بنا باشد که ماه مبارک بیاید و انسان سی روز گرسنگی و تشنگی و بی خوابی بکشد و مثلا شب ها تا دیروقت بیدار باشد و به این مجلس و ان مجلس برود و بعد هم عید فطر بیاید، و با روز اخر شعبان یک ذره هم فرق نکرده باشد، چنین روزه ای برای انسان اثر ندارد."4

هشدار قران به مراقبت از خویش و راه هدایت
قران کریم همواره انسان را به خودسازی و توجه به خود ترغیب نموده و به مومنان نسبت به مراقبت از راه رستگاری هشدار داده است؛ از جمله در ایه 105 سوره مایده خطاب به مومنان می فرماید: "یا ایها الذین امنوا علیکم انفسکم لا یضرکم من ضل اذا اهتدیتم؛5 ای کسانی که ایمان اورده اید، به خودتان بپردازید. هر گاه شما هدایت یافتید، ان کس که گمراه شده است به شما زیانی نمی رساند."

علیکم در "علیکم انفسکم" اسم فعل و به معنای "الزموا" انفسکم می باشد. این ایه از مومنان می خواهد که به خود بپردازند و مراقب راه هدایت خویش باشند و از ضلالت گمراهان نهراسند.

هدایت و ضلالت دو واژه متضادند و در سلوک و طی طریق معنا می یابند. هدایت حرکت در مسیر مستقیم برای رسیدن به غایت مطلوب است و ضلالت انحراف و کجی از ان مسیر و در نتیجه دست نیافتن به ان غایت است.6

هر راهی فرجامی دارد و مقصد و هدف نهایی در سلوک الی الله خدای نامتناهی است. از این جهت که او نامتناهی است راه های رسیدن به او نیز نامحدود است. انسان در هر مسیری گام نهد تکوینا به خدا می رسد "یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه؛7 ای انسان حقا که تو به سوی پروردگار خود به سختی در تلاشی، و او را ملاقات خواهی کرد." اما در این سیر، گروهی به صراط مستقیم قدم گذاشته و به خدا و مهرش می رسند و گروهی به دیگر راه ها کشیده می شوند، البته انان نیز به خدا می رسند اما به قهر و عقاب او.

انسان ها در نیل به لقاء الهی همانند اب های متفاوتی اند که هر یک به سوی دریا در حرکت اند. رودخانه های بزرگ تا وسط دریا پیش می روند اما جویباران کوچک فقط به کنار ان می رسند.

در میان راه هایی که بدو ختم می شود، یک راه مستقیم و دیگر راه ها انحرافی است "و ان هذا صراطی مستقیما فاتبعوه و لا تتبعوا السبل فتفرق بکم عن سبیله؛8 و [بدانید] این است راه راست من؛ پس، از ان پیروی کنید. و از راه ها[ی دیگر] که شما را از راه وی پراکنده می سازد پیروی مکنید." جز ان راهی که انسان را به خدای رحمان می رساند و نمازگزار هدایت به ان را در نماز از خدا می طلبد، دیگر راه ها ضلالت است و به خدای منتقم می انجامد و سالک ان طرق سر انجام جلال و قهر او را می بیند.9

خواجه عبدالله انصاری در باره این ایه می گوید: "یا ایها الذین امنوا علیکم انفسکم به زبان اشارت بر ذوق اهل ارادت ان است که ای مومنان، زینهار، نفس خویش را مقهور و مغلوب دارید، پیش از انکه او شما را مقهور و مغلوب کند. ان را به اطاعت خود مشغول کنید، پیش از انکه او شما را به معصیت مشغول کند. از یکی از بزرگان اولیا از این ایت پرسیدند. گفت: اگر به اصلاح مفاسد نفس خود مشغول شدی او هم تو را از اشتغال به گناه (وسوسه) در حق مردم باز می دارد."10

وی با اشاره به حدیث "اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک"11 می نویسد: "مصطفی فرمود: بزرگ ترین دشمن تو نفس توست که میان دو پهلوی توست و چون با هر دشمنی بسازی از شر ان در ایمن باشی، ولی اگر با نفس خویش بسازی هلاک شوی. پس اگر در این جهان به کسی نیکی کنی در ان جهان سپاس بینی و اگر بدی کنی در ان جهان از تو شکایت کنند، ولی حالت نفس ضد این است اگر در این سرای راضی نگه داری در ان سرای دشمن تو شود و اگر در این سرای بد داری به ان سرای شکر کند."12

در حکایتی اورده اند که: "بزرگی را پرسیدم در معنی این حدیث که "اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک". گفت: به حکم انکه هر ان دشمنی را که با وی احسان کنی دوست گردد، مگر نفس را که چندان که مدارا بیش کنی، مخالفت زیادت کند.

فرشته خوی شود ادمی به کم خوردن

وگر خورد چو بهایم بیوفتد چو جماد

مراد هرکه براری مرید امر تو گشت

خلاف نفس که فرمان دهد چو یافت مراد13

سخن پایانی خود را به کلام امام علی (ع) زینت می دهیم که فرمودند: در شگفتم از کسی که برای گمشده خود جار می زند و از این و ان می پرسد، در حالی که خودش را گم کرده و در پی یافتن خود نیست. 14 امام عارفان (ع) در سخنی دیگر می فرماید: هر کس نفس خود را شناخت دیگران را بهتر می شناسد15 و هر کس نسبت به نفس خود جاهل باشد نسبت به دیگران جاهل تر است.16

بر اساس انچه گذشت انسان همواره باید مراقب خویشتن باشد و ماه رمضان و روزه داری فرصتی مغتنم برای خودشناسی، خودسازی و مراقبت از خویشتن و تداوم بخشیدن به ان تا رمضان دیگر است.

پی نوشت ها:

1. بنگرید به: المراقبات، میرزا جواد اقا ملکی تبریزی، بحث مراقبات ماه رمضان؛ نیز: مراقبات ماه رمضان، محمد محمدی ری شهری، ترجمه جواد محدثی، قم، دارالحدیث، 1384.

2. ماهنامه دیدار اشنا، ش 73، ص 17، با ویرایش اندک.

3. همان.

4. همان.

5. مایده/ 105.

6. ر.ک: مفردات الفاظ القران، راغب اصفهانی، ذیل واژه "ضلل".

7. انشقاق/ 6.

8. انعام/ 153.

9. ر.ک: تفسیر موضوعی قران کریم، ج 16، ص 191 - 292، قم، اسراء، 1383.

10. تفسیر ادبی و عرفانی قران مجید، حبیب الله اموزگار،ج 1، ص 228، تهران، اقبال، چ 17، 1383.

11. بحارالانوار، ج 65، ص 36.

12. تفسیر ادبی و عرفانی قران مجید، همان.

13. کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، باب هفتم گلستان، ص 115، تهران، محسن، 1379.