مقدمه
حج و زیارت خانه خدا در میان عبادات، جایگاه و موقعیت ویژه ای دارد. مروری بر آیات قرآن، احادیث و کتب و منابع دینی این واقعیت را آشکار می سازد. آنچه در این مختصر مورد توجه قرار گرفته، «جایگاه حج و زیارت خانه کعبه در ادعیه و زیارات ماه مبارک رمضان» است.

دعا و زیارت، یکی از ذخایر گرانبهای مسلمانان، بهویژه شیعیان بوده و از معارف عمیق و با ارزشی برخوردار است; به طوری که از دعا به «قرآن صاعد» تعبیر شده است. دعاها و زیارت های مأثور، دارای مطالب گوناگون و متنوّع در زمینه های اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است; به خصوص دعاهایی که در بعضی از مقاطع تاریخی، از برخی ائمه اطهار(علیهم السلام)نقل شده و در وضعیت اجتماعی و سیاسی ویژه ای صادر گردیده، دارای مضامین عمیق و با محتوایی است.

دعاهای امام سجاد، زین العابدین(علیه السلام) ، از جمله این دعاها است. دعاهای ویژه ماه مبارک رمضان در میان ادعیه ما از امتیاز خاصی برخوردارند. از آنجا که ماه رمضان، ماه رحمت، برکت و مغفرت است، درهای رحمت الهی در این ماه به روی بندگان باز بوده و بهترین فرصت برای استفاده از برکات معنوی است و به مردم سفارش شده که بیشترین استفاده را از این ماه کرده و لحظه های با ارزش آن را از دست ندهند.

شب ها و روزهای ماه مبارک رمضان، به جهت

---------------------------------------------------

1

---------------------------------------------------

وجود شب قدر در این ماه، اهمیتی مضاعف دارد. شب قدر شبی است که در آن، حوادث مهمی چون نزول قرآن، فرود فرشتگان الهی به زمین، تقدیر و اندازه گیری اعمال و رفتار انسان ها رخ می دهد، از این رو، دعاهایی که در ماه رمضان عموماً و در شب های قدر به خصوص وارد شده، به مهمترین مسائل اختصاص یافته است. در خواست هایی که در این دعاها به درگاه الهی عرضه شده، با ارزش ترین و ضروری ترین نیازها و خواسته های مردم است که از زبان بهترین بندگان خدا و برترین انسان ها صادر گردیده است.

از راه های شناخت مهم ترین مسائل انسان، که با سرنوشت و سعادت او پیوند دارد، مراجعه به ادعیه است.

حج در ماه رمضان
دقت در دعاهایی که در ماه رمضان وارد شده، این واقعیت را نشان می دهد که حج و زیارت خانه خدا، از خواسته های مهم پیشوایان معصوم ما بوده که از رهگذر دعا از خود به یادگار گذاشته اند. اکنون تنها به اشاره ای در این زمینه بسنده می کنیم:

دعای شب اول ماه رمضان
امام صادق(علیه السلام) به خواندن دعایی در شب اول ماه رمضان سفارش نموده، که در آن، خداوند را با اسم «رَبَّ شَهْرِ رَمَضَان» خطاب کرده، با اشاره به برکات ماه رمضان، چنین درخواست هایی را مطرح می کند: توفیق روزه داری، عبادت، تندرستی، سپری کردن ماه رمضان توأم با عافیت، مقدّر ساختن تقدیری تغییرناپذیر; یعنی حجّ خانه خدا و قرار گرفتن در زمره حاجیانی که حجشان نیکو و تلاش و سعی شان مورد تقدیر قرار گرفته و گناهانشان آمرزیده و خطاهایشان پوشانده می شود. فرازی از این دعا چنین است:

«اللَّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضَانَ مُنَزِّلَ الْقُرْآنِ... وَ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ مِنَ الاَْمْرِ الْمَحْتُومِ وَ فِیمَا تَفْرُقُ مِنَ الاَْمْرِ الْحَکِیمِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مِنَ الْقَضَاءِ الَّذِی لا یُرَدُّ وَ لا یُبَدَّلُ أَنْ تَکْتُبَنِی مِنْ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ الْمَشْکُورِ سَعْیُهُمْ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ الْمُکَفَّرِ عَنْهُمْ سَیِّئَاتُهُمْ وَ اجْعَلْ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ أَنْ تُطِیلَ لِی فِی عُمْرِی وَ تُوَسِّعَ عَلَیَّ مِنَ الرِّزْقِ الْحَلالِ».(1)

1 . سید بن طاووس، اقبال الأعمال، ج1، ص77

---------------------------------------------------

2

---------------------------------------------------

دقت در فرازهای دعا، نشان می دهد که در میان همه درخواست ها، آنچه به عنوان تقدیر تغییرناپذیر از پروردگار عالم خواسته می شود، «حجّ خانه خدا» است که در پرتو آن، گناهان آمرزیده و خطاها پوشانده می شود.

دعای هر شب ماه رمضان
ابن ابی عمیر از یکی از خاندان رسول خدا(صلی الله علیه وآله) نقل کرده، کسی که این دعا را در شب اول ماه رمضان بخواند، گناهان چهل سالش آمرزیده می شود. در این دعا تنها سه درخواست مطرح است: درود بر محمد و آل محمد، حج خانه خدا در هر سال و بخشش گناهان.

متن دعا چنین است:

«اللَّهُمَّ رَبَّ شَهْرِ رَمَضَانَ الَّذِی أَنْزَلْتَ فِیهِ الْقُرآنَ وَ افْتَرَضْتَ عَلَی عِبَادِکَ فِیهِ الصِّیَامَ صَلِّ عَلَی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فِی عامی هذَا وَ فِی کُلِّ عَام وَ اغْفِرْ لِیَ تِلْکَ الذُّنُوبَ الْعِظَامَ، فَإِنَّهُ لا یَغْفِرُهَا غَیْرُکَ یا رَحْمنُ یا عَلامُ».(1)

در دعایی دیگر «حج خانه خدا» در عرضِ دخول در رحمت خدا، بالا رفتن در علّیّین و مقامات والا، نعمت های بهشتی، درک شب قدر و شهادت در راه خدا درخواست شده است.(2)

دعای روزانه ماه رمضان
از امام صادق و امام کاظم(علیهما السلام) دعایی نقل شده که در ماه رمضان، در پی هر فریضه ای خوانده شود. در این دعا آمده است:

«اللَّهُمَّ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فِی عَامِی هَذَا وَ فِی کُلِّ عَام مَا أَبْقَیْتَنِی فِی یُسْر مِنْکَ وَ عَافِیَة وَ سَعَةِ رِزْق وَ لا تُخْلِنِی مِنْ تِلْکَ الْمَوَاقِفِ الْکَرِیمَةِ وَ الْمَشَاهِدِ الشَّرِیفَةِ وَ زِیَارَةِ قَبْرِ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ فِی جَمِیعِ حَوَائِجِ الدُّنْیَا وَ الآْخِرَةِ فَکُنْ لِی».

«خداوندا! امسال و هر سال، تا وقتی مرا زنده می داری، حجّ خانه خودت را روزی ام کن;

1 . همان ص144; محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج96، ص311

2 . اقبال الاعمال، ج1، ص143

---------------------------------------------------

3

---------------------------------------------------

آنهم در آسانی و تندرستی و وسعت روزی از سوی خودت. و جایم را در آن جایگاه های ارزشمند و حرم های شریف خالی مگذار و از زیارت قبر پیامبرت محرومم مکن و در همه نیازهای دنیا و آخرت، پس برای من باش.»

در بخش دیگری از این دعا درخواست شده که یکی از مقدّرات حتمی در شب قدر را «حج خانه خودش» قرار دهد و در زمره حجاجی به شمار آورد که حجشان پذیرفته، از تلاششان قدردانی گردیده، گناهانشان آمرزیده و بر خطاهایشان قلم عفو کشیده شده است.

متن دعا چنین است:

«اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ فِیمَا تَقْضِی وَ تُقَدِّرُ مِنَ الاَْمْرِ الْمَحْتُومِ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ مِنَ الْقَضَاءِ الَّذِی لا یُرَدُّ وَ لا یُبَدَّلُ أَنْ تَکْتُبَنِی مِنْ حُجَّاجِ بَیْتِکَ الْحَرَامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ الْمَشْکُورِ سَعْیُهُمْ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ الْمُکَفَّرِ عَنْهُمْ سَیِّئَاتُهُمْ».(1)

همان طور که پیش تر اشاره شد، در این دعا، که همه در روز ماه رمضان پنج مرتبه، بعد از هر نماز واجب خوانده می شود، در کنار همه خواسته ها، «حج و زیارت خانه خدا» به عنوان امر حتمی، که تغییرپذیر نباشد، از خداوند سبحان در خواست شده است، هرچند عمر طولانی در اطاعت خدا، وسعت روزی و ادای امانت و دَیْن نیز از دیگر خواسته ها در این دعای شریف است.

دعای سحرگاهان
از دعاهای بسیار مهم و نورانی در ماه مبارک رمضان، دعای ابو حمزه ثُمالی، از امام سجاد(علیه السلام) است که در سحرگاهان خوانده می شود. در این دعای شریف، سه مرتبه زیارت کعبه از خداوند درخواست شده. چند بخش این دعا چنین است:

«اَللَّهُمَّ اشْغَلْنَا بِذِکْرِکَ... وَ ارْزُقْنَا حَجَّ بَیْتِکَ وَ زِیَارَةَ قَبْرِ نَبِیِّکَ صَلَوَاتُکَ وَ رَحْمَتُکَ وَ مَغْفِرَتُکَ وَ رِضْوَانُکَ عَلَیْهِ وَ عَلَی أَهْلِ بَیْتِهِ إِنَّکَ قَرِیبٌ مُجِیبٌ...»

«وَ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فِی عَامِنَا هَذَا وَ فِی کُلِّ عَام وَ زِیَارَةَ قَبْرِ نَبِیِّکَ وَ الاَْئِمَّةِ عَلَیْهِمُ السَّلامُ وَ لا تُخْلِنِی یَا رَبِّ مِنْ تِلْکَ الْمَشَاهِدِ الشَّرِیفَةِ وَ الْمَوَاقِفِ الْکَرِیمَةِ».

1 . همان، ص79

---------------------------------------------------

4

---------------------------------------------------

«وَ ارْزُقْنِی حَجَّ بَیْتِکَ الْحَرَامِ فِی عَامِنَا ]عَامِی [ هَذَا وَ فِی کُلِّ عَام وَ ارْزُقْنِی رِزْقاً وَاسِعاً مِنْ فَضْلِکَ الْوَاسِعِ».(1)

از این که در یک دعا، از میان همه خواسته های دنیوی و اخروی امام سجاد(علیه السلام) ، زیارت خانه خدا و زیارت حرم نبوی سه مرتبه تکرار شده، نشان از اهمیت این فریضه و علاقه وافر آن حضرت به حج و زیارت حرم حضرت رسول(صلی الله علیه وآله) است.

دعاهای شب قدر
دعاهای متعددی در شب قدر وارد شده و در میان خواسته های این شب، که شب تقدیر انسان ها است، حج خانه خدا برجسته است.

خداوندا! امسال و هر سال، تا وقتی مرا زنده می داری، حجّ خانه خودت را روزی ام کن; آنهم در آسانی و تندرستی و وسعت روزی از سوی خودت. و جایم را در آن جایگاه های ارزشمند و حرم های شریف خالی مگذار و از زیارت قبر پیامبرت محرومم مکن

امام جعفر صادق(علیه السلام) در وصیت به فرزندش، بهره گیری از ماه مبارک رمضان و شب قدر را گوشزد می کند و یادآور می شود که در این ماه و در شب قدر روزی انسان تقسیم می شود، زمان مرگ انسان معین می گردد و کاروان های حج که به سوی خدا سفر می کنند، مقرّر می شوند.

در روایتی دیگر از امام صادق(علیه السلام) در این باره نقل شده که مقدّرات شب قدر غیر قابل تغییراست، اگر کسی به عنوان زائر بیت الله الحرام معین گردد، لاجرم به این سفر خواهد رفت حتی اگر فقیر و بیمار باشد و اگر کسی به عنوان مسافر حق مقدر نشد، توان انجام حج را نخواهد داشت حتی اگر تندرست و ثروتمند باشد.

«... یُکْتَبُ فِیهَا وَفْدُ مَکَّةَ، فَمَنْ کَانَ فِی تِلْکَ السَّنَةِ مَکْتُوباً لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَحْبِسَ وَ إِنْ کَانَ فَقِیراً مَرِیضاً وَ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهَا مَکْتُوباً لَمْ یَسْتَطِعْ أَنْ یَحُجَّ وَ إِنْ کَانَ غَنِیّاً صَحِیحاً».(2)

احادیثی هم که در تفسیر آیه شریفه } فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْر حَکِیم{(3) نقل شده، آن شب

1 . همان، ص157

2 . همان، ص341 ; بحار الانوار، ج98، ص142

3 . دخان : 4

---------------------------------------------------

5

---------------------------------------------------

مبارک را که قرآن در آن نازل گردیده و امور مقدّر می شود، شب قدر معرفی کرده که کاروان های حج در آن مشخص می شود.(1)

دعای روز عید فطر
غیر از دعاهای شب ها و روزهای ماه مبارک رمضان ـ که زیارت خانه خدا در آن ها درخواست شده ـ دعای روز عید فطر است. در دعای این روز، که پس از نماز عید خوانده می شود، بار دیگر حجّ خانه خدا آرزو شده است. امام صادق(علیه السلام)از امیرمؤمنان، علی(علیه السلام) نقل کرده که آن حضرت، دعایی را که بعد از نماز عید فطر خوانده می شود، مطرح کرد. در بخشی از این دعا آمده است:

«...أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد وَ أَنْ تَقْبَلَ مِنِّی شَهْرَ رَمَضَانَ وَ تَکْتُبَنِی فِی الْوَافِدِینَ إِلَی بَیْتِکَ الْحَرَامِ...».(2)

در این دعا که در حال سجده خوانده می شود، پس از صلوات برمحمد و آل محمد، چند خواسته آمده، که نخستین آن ها پذیرش ماه رمضان و اعمال و عبادات این ماه، سپس میهمان کردن در خانه خدا، بخشش گناهان و مشمول رحمت خدا قرار دادن است.

یکی از درخواست های حتمی در اوقات و لحظات ماه مبارک رمضان، توفیق زیارت خانه خداست; خواسته ای که در کنار خواسته های دیگر، تکرار شده است.

مروری دوباره بر دعاهایی که در آن ها حجّ خانه خدا از خداوند سبحان درخواست شده، نشان می دهد که یکی از درخواست های حتمی در اوقات و لحظات ماه مبارک رمضان، توفیق زیارت خانه خداست; خواسته ای که در کنار خواسته های دیگر، تکرار شده است. شاید یکی از حکمت های آن، این نکته باشد که چون ترک گناه و تقوای الهی برترین اعمال در ماه رمضان است; چنانچه پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) در خطبه معروف شعبانیه فرمود: «أَفْضَلُ الاَْعْمَالِ فِی هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ».(3)

روشن است که آمرزش گناهان، بزرگترین آرزوی بندگان خدا می باشد و بهترین فرصت

1 . بحار الأنوار، ج97، ص9 و 23 ; شیخ صدوق، الهدایه، ص198

2 . اقبال الاعمال، ج1، ص461 ; بحار الانوار ج91، ص120

3 . همان، ج96، ص356

---------------------------------------------------

6

---------------------------------------------------

برای برآورده شدن این آرزو، شب های قدر است. در روایات ما نقل شده که اگر انسان در شب قدر آمرزیده نشد، پس از آن آمرزیده نمی شود، مگر آن که در روز عرفه در سرزمین عرفات حضور یابد و مشمول رحمت و مغفرت الهی شود. طبیعی است چون انسان برای رسیدن به این خواسته بهترین فرصت ها را انتظار می کشد، در خواست حجّ خانه خدا و قهراً حضور در عرفات در روز عرفه، معنا و مفهوم خود را پیدا می کند تا اگر احیاناً در شب قدر آمرزیده نشد، بتواند از فرصت نهایی روز عرفه نیز استفاده کند، هرچند سفر خانه خدا حکمت های فراوان فردی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دارد که هرکدام به تنهایی کافی است که هر مسلمانی آرزوی آن را داشته باشد و در مظانّ اجابت دعا از خداوند سبحان طلب نماید.

 

مجله  میقات حج  زمستان 1384، شماره 54  / نویسنده : سید جواد حسینی