ماه مبارک رمضان ماه تقرب به خدا
همان‌گونه که از بیانات قران کریم و روایات و ادعیه استفاده می‌شود، ماه مبارک رمضان، از بهترین ماه‌های خداوند متعال است که حق‌تعالی اسباب گوناگونی را در این ماه برای بندگانش مهیا فرموده است تا ارتباط ویژه‌ای با او داشته باشند.

چگونه از ماه مبارک رمضان بهره مند شویم
در حقیقت ماه مبارک رمضان از نفحات خاص الهی است که در ان حدیث قدسی فرموده است (ان لربکم فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوا لها) [1] در ایام و روزگاران شما، وزش‌هایی از ناحیه خداوند متعال صورت می‌گیرد، اگاه باشید که متعرض ان بشوید و از ان اعراض نکنید.

نفحات الهی منحصر به این ماه مبارک نیست. در مکان‌ها و زمان‌ها و حالات مختلف شامل حال انسان می‌شود. منتها انسان باید توجه خاص داشته باشد تا بتواند متعرض این نفحات و نسیم‌های قدسی بشود، و نشانه‌اش این است که انسان اگر توجهی به عالم قدس و ملکوت پیدا کرد، از این توجه حسن استفاده را ببرد، این توجه را دنبال کند، اگر دنبال شد توجهات دیگری از ناحیه حق‌تعالی به او می‌شود و دریچه قلب او را می‌گشاید، همانطور که در حدیث قدسی دیگر، حق‌تعالی فرمود: (من تقرب الی شبرا تقربت الیه ذراعا و من تقرب منی ذراعا تقربت منه باعا و من اتانی مشیا اتیته هروله)[2] که این بیان کنایی است و از عنایت ویژه حق‌تعالی به بندگان مومنش حکایت می‌کند که اگر این بندگان به مقدار یک وجب به‌سوی حق‌تعالی بشتابند، حق‌تعالی عنایاتش را برای ایشان به‌اندازه یک ذراع باز می‌کند، و اگر کسی به‌اندازه یک ذراع به سمت حق‌تعالی برود، حق‌تعالی هروله کنان به‌سوی او می‌شتابد، به‌هرحال، ماه مبارک رمضان از این نفحات خاص قدسی حق‌تعالی است که خداوند متعال در این ماه ریزشی خاص دارد، ریزش رحمت‌های رحیمیه که ظهور این رحمت رحیمیه در وجود انسان مغفرت‌هایی است که شامل حال این انسان می‌شود. منتها ما باید ان ظرفیت را فراهم و اماده کنیم، تا بتوانیم از این رحمت‌ها استفاده کنیم و ان را دریافت کنیم و در وجود خود ان را حفظ کنیم و رشد بدهیم. البته رشد دادن هم به عنایت الهی است اما زمینه رشد دادن باید در ما پیدا بشود، ان‌چنان‌که در روایتی فرموده است: (و زارعها و القیم علیها رب العالمین‌)[3] این قسمت در ادامه روایتی است که کشت کننده این علم در قلب انسان خداوند متعال است و قیم بر ان‌هم رب‌العالمین است.

روزه چگونه ما را عالم ماده جدا می کند
در این ماه، امور گوناگونی برای انسان جعل‌شده است که مقرب انسان به‌سوی حق‌تعالی است. روزه یکی از ان مسایل مهم است که خواص گوناگون ظاهری و باطنی دارد. از جانب اولیاء دین امور خاصی همراه با روزه مقررشده است که موکد ان واقعیات روزه است. خاصیت واقعی روزه این است که برای انسان یک حالت انقطاع از عالم ماده و تعلقات مادی ایجاد کند. لذا برای حصول این حالت، اموری بیان‌شده است. خود قران به‌گونه‌ای این حقایق را که مبین انقطاع خاص انسان از غیر حق‌تعالی است بیان‌شده است و سخن حق‌تعالی است که اگر کسی با این نگاه به قران کریم بنگرد، این حالت را در خودش ایجاد کند به ان معارفی که قران کریم انسان را هدایت می‌کند، می‌رسد.

دعا و جایگاه عظیم ان در شناخت حق متعال
 یکی از امور گسترده‌ای که در این ماه به ان سفارش شده است، مسیله دعاست. در میان اعمال عبادی، دعا ویژگی معینی دارد. دعا به‌گونه‌ای سخن عبد باخدای متعال است. سخن عبد، دو وجهه دارد که باید یک وجهه‌اش نسبت به وجه دیگر ان اصالت داشته باشد که این وجهه فرع بر معرفت و شناخت عبد نسبت به حق‌تعالی است و ان وجهه معرفی خداوند متعال در شیون گوناگون عالم است که فصل مایز بین انسان مومن و غیر مومن، بین مسلمان و مشرک همین است که مشرکین غیر حق‌تعالی را به‌عنوان صاحب کمال می‌خواندند. لکن خدای متعال به مومنین می‌فرماید: اگر دعای شما نبود، خدای شما به شما اعتنایی نداشت (قل ما یعبوا بکم ربی لو لا دعاوکم‌)[4]البته این ایه جنبه‌های گوناگونی را به انسان می‌فهماند که به ان اشاره می‌شود.

 وجهه دوم دعا این است که انسان به‌گونه‌ای خود را بشناسد و نیازمندی‌های خودش را بداند و به درگاه الهی اعتراف کند و خداوند متعال را رافع این نیازمندیها بداند و برای رفع هر یک از نیازمندی‌هایش به درگاه الهی اظهار نیاز کند. دعاهایی که از حضرات معصومین ماثور است، هر دو ویژگی را دارد و اساسا باید حقیقتی و شخصیتی دعا بخواند که از معرفتی نسبت به ذات پروردگار برخوردار باشد. لذا مرور اجمالی به دعاهای منقول از انبیاء عظام در قران کریم ما را متوجه این نکته می‌کند که دعاهای ایشان از چه درجه ای از معرفت نسبت به حق‌تعالی برخوردار است، گر چه نوع این دعاهایی که در قران کریم از انبیاء نقل‌شده است، ان وجهه دوم یعنی تقاضاست. لکن تقاضا هم متفرع بر ان وجهه اول است که متقاضی بداند چه نیازی دارد و قبل از دانستن نیاز بداند چه روابط وجودی با ذات مقدس حق‌تعالی دارد و سپس ابراز نیاز بکند با این جملات کوتاه نتیجه می‌گیریم که به‌جز ذوات مقدس اهل‌بیت عصمت و طهارت که در بالاترین درجه معرفت ربوبی قرار دارند، کسی نمی‌توانند در دعا اظهار بکنند که خداوند متعال را انطور که هست معرفی کند. چراکه از طرفی قران کریم می‌فرماید به‌جز یک دسته توان به حق توصیف الهی را ندارند، و دعا هم با وجهه اول ان، در حقیقت توصیف ذات ربوبی است، (سبحان الله عما یصفون * الا عباد الله المخلصین)[5] خدای متعال خودش را از توصیف بندگان منزه می‌کند به‌جز توصیف بندگان مخلص و پاک‌شده از همه الودگی‌های عملی، اخلاقی، کرداری، اعتقادی و روحی. یعنی شخصی که قصد توصیف خدای متعال را دارد، باید با ذات مقدس ربوبی یک ارتباط مستقیم داشته باشد. ارتباط مستقیم با ذات کمال مطلق اقتضا می‌کند که شخص، همه محدودیت‌ها را درنوردیده باشد، و توجه به محدودیت‌ها نداشته باشد. در مقام توصیف هیچ محدودیتی برای موصوف پیدا نشود. و این جز با عنایت ویژه حق‌تعالی به چنین کسانی میسر نیست که در ایه ای می‌فرماید: (و اذکر عبادنا ابراهیم و اسحاق و یعقوب اولی الایدی و الابصار)[6] بندگان من را بیاد بیاور (اینها بندگان خاصی هستند) ابراهیم و اسحاق و یعقوب، صاحب قدرت‌ها (ایدی) و بیناییها بودند. یعنی نسبت به حقایق دیدهایی داشتند که دیگران نداشتند، در ایه بعد توضیح می‌دهد که این دید را از کجا پیداکرده‌اند، (انا اخلصناهم بخالصه ذکری الدار * و انهم عندنا لمن المصطفین الاخیار)[7] من ایشان را خالص گردانیدم، از شوایب دور کردم، جانهایشان را از الودگی‌های گوناگون زدودیم، به جهت یاد خالص اخرت، یعنی اینها زمینه را برای پاک شدن فراهم کردند و من هم به طور خاص در وجود ایشان دخل و تصرف کردم و ایشان را پاک گردانیدم. البته واقعیت این مطالب باید در جای دیگری روشن بشود، این یک ترجمه‌ای است و هر چه از عالم مخلصین صحبت کنیم، به‌جز یک سری مفاهیم T چیزی دیگری به دست نمی اوریم لکن مذاکره در این مباحث لازم است، مخصوصا در این ایام که مباحث قرانی مطلوب است. البته قران کریم در باره مخلصین اوصافی را ذکر می‌کند واین یکی از ان ویژگی‌هاست انبیاء از مخلصین هستند و مخلصین هم دارای درجاتی هستند (تلک الرسل فضلنا بعضهم علی‌ بعض‌)[8]، نبی گرامی اسلام و اهل‌بیت ایشان، افضل از همه انبیا هستند، لذا معرفی‌هایی که این حضرات از ذات مقدس ربوبی دارند، کامل ترین معرفی‌هاست و این امر منافاتی با ان دعا و سیره نبی اکرم ندارد که می‌فرماید: (انا لا احصی ثناء علیک انت کما اثنیت علی نفسک‌)[9]، خدایا من نمی‌توانم ثنای بر تو را احصا کنم، تو ان‌گونه هستی که خودت بر خودت ثنا می‌کنی، با توجه به اینکه گوینده به خودش توجه دارد، یک موجود محدودی است که با توجه به خودش نمی‌تواند از موجود نامحدود تعبیری داشته باشد. اما با توجه به همان حقیقت، که از او معرفت خودش را به تعبیر (الهی بک عرفتک و بک اهتدیت الی امرک و لو لا انت لم ادر ما انت‌)[10] و این گونه تعبیرات بکار برد.

این معرفی‌ها، معرفی خدای متعال از این لسان است. چراکه خدای متعال فرموده است که معرفی این بزرگواران معرفی خود من است. لذا این دعا را باید با این ایات جمع کرد، این یک مقدمه کوتاهی شد که ما ازاین دریچه به دعاها توجه داشته باشیم و جهت دیگری که در دعاها مطرح است این است که هر دعایی لسان خاصی دارد چراکه انسان در رابطه‌اش با حق‌تعالی حالات گوناگونی دارد و حضرات معصومین همه این حالات کمالیه را داشته اند لذا وقتی در دعاهای ماثوره دقت کنیم می‌بینیم که هر کدام با یک‌زبان خاص باخدای متعال صحبت می‌کنند. دعای ابوحمزه زبان خاصی دارد که شاید مجموعا در هیچ دعایی پیدا نشود، دعای افتتاح به گونه دیگری است، دعای کمیل به گونه دیگر و دعای عرفه همچنین و گاهی هم به صورت مناجات است مانند مناجات شعبانیه که به گونه دیگری است. ارتباط با دعا به‌گونه‌ای هم معرفت امام است و هم معرفت حق‌تعالی و هم معرفت خود، سه تا معرفت در دعاها وجود دارد، اینها ادعاهای مجملی است که داریم ما هم چیزی نمی‌فهمیم ولی با مراجعه به دعاها می‌توان شاهد صدقی نسبت به این ادعاها پیدا کرد.

چرا دعا مغز عبادت است
دعاهای مختلفی در ماه مبارک رمضان واردشده است، دعا برای روز که الی ماشاء الله است، دعا برای شب و دعا برای سحر که هر وقت انسان بخواهد ارتباط اگاهانه و خاضعانه باخدای متعال پیدا کند، از زبان خاضعان مطلق درگاه ربوبی سخن رسیده است. چراکه وجهه دیگر دعا اظهار خضوع خاص به درگاه ربوبی است. وقتی شخصی کمال شخصی را اقرار دارد و معتقد است و اظهار می‌کند، این اولین مرتبه اظهار خضوع است که بنده مومن باید این را داشته باشد. لذا فرموده اند: (الدعاء مخ العباده)[11] دعا مغز عبادت است چراکه حقیقت عبادت اظهار خضوع اگاهانه در برابر معبود است من او را اعتقادا معبود به حق بدانم و خود این اعتقاد مرتبه‌ای از اظهار خضوع است و این را به‌گونه‌ای ابراز کنم که مراتبی دارد. بندگان مخلص نهایت درجه خضوع در برابر حق‌تعالی را طی کرده اند که خودشان برای بندگان رهبر شده اند که اگر می‌خواهید خضوع کنید و به‌گونه‌ای حقیقت خود را دریابید و اظهار کنید به دنبال ما بیایید، (قل هذه سبیلی‌ ادعوا الی الله علی‌ بصیره انا و من اتبعنی‌ و سبحان الله و ما انا من المشرکین‌)[12] ای پیامبر به مردم بگو راه من این است، با تمام وجود به‌سوی حق دعوت می‌کند، ادعوا الی الله علی‌ بصیره انا، در اینجا (انا) تاکید ضمیر متصل (ادعوا) است. تمام وجود من داعی الی الله است، (و داعیا الی الله)، تو را داعی فرستادیم، کسی که وجودش به تمامه داعی است، یک وجود خاص است. تا خودش دعوت نشده باشد نمی‌تواند دعوت کند، ما باید اینچنین باشیم، باید این دعوت را به‌گونه‌ای پذیرا باشیم تا انشاء الله داعیا الی الله باشیم، (انا و من اتبعنی) و تابعین من هم اینطور هستند ان‌ها هم داعیا الی الله هستند، (من اتبعنی) عطف به (انا) است، ان‌هم با بصیرت و بینایی و این مطلب خیلی مهم است دعوت کارساز زمان و مکان نمی‌شناسد، باجان انسان که زمانی و مکانی نیست همراه است و جانها را متحول می‌کند، دعا چنین خصوصیتی دارد. با توجه به این مقدمات، انشاء الله دعای افتتاح را توضیح خواهیم داد. با دعاها باید با دید کلاس درس برخورد کرد، بلکه بالاتر از درسهای رسمی، درسهای رسمی توضیحات ظاهری دارد که می‌شود ان‌ها را به‌گونه‌ای درک کرد، اما انسان برای سیر با دعا باید با قدم دل حرکت کند و محصول همه این درسهاست، محصول معارفی است که ما در طول زندگی علمی خود می‌خواهیم کسب کنیم لذا نباید با ادعیه سبک برخورد کنیم، و دعا به صورت لقلقه زبان ما بشود، و یا ارتباطی با دعا نداشته باشیم. بحمدالله بعد از انقلاب اسلامی، با سفارشات امام امت و بزرگان، مردم بیشتر به‌سوی دعا روی اورده اند، اما گاهی از بعضی سوال می‌شد کتاب اقبال الاعمال دارید؟ به طور کلی تعجب می‌کردند و کسانی که سی چهل سال در حوزه درس‌خوانده‌اند نام این کتاب را نشنیده بودند. خدای متعالی به همه ما توفیق عنایت بفرماید که با کسب نورانیت از محل ورود این دعاها و قلب مطهر حضرات ایمه، ما هم در جهت نورانیت این دعاها و رسیدن به حقایق ان‌ها قرار بگیریم.

والسلام علیکم ورحمه الله و برکاته

پی‌نوشت‌ها

[1] بحار الانوار (ط - بیروت)، ج‌68، ص: 221

[2] عوالی اللیالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، ج‌1، ص: 56

[3] کافی (ط - الاسلامیه)، ج‌2، ص: 421

متن روایت: ان الله خلق قلوب المومنین مطویه مبهمه علی الایمان فاذا اراد استناره ما فیها نضحها بالحکمه و زرعها بالعلم و زارعها و القیم علیها رب العالمین.

[4] فرقان 77

[5] سوره صافات ایات 159-160

[6] سوره ص ایه 45

[7] سوره ص ایات 46-47

[8] بقره 253

[9] مصباح الشریعه، ص: 56

[10] بحار الانوار (ط - بیروت)، ج‌91، ص: 190

[11] عده الداعی و نجاح الساعی، ص: 29

[12] یوسف 108

 منبع : خبرگزاری حوزه , تحریری محمد باقر