ابتدا به عنوان مقدمه، پیرامون واژه (رمضان) چند حدیث بیان می کنیم.

1- قال رسول الله (ص) انما سمی رمضان لانه یرمض الذنوب.[1]

[ماه] رمضان به این اسم نام گرفت، چون گناهان را می سوزاند.

2- عن هشام بن سالم عن الباقر(ع) قال: لا تقولوا هذا رمضان؛ و لا ذهب رمضان؛ و لا جاء رمضان. فان رمضان اسم من اسماء الله عزوجل لا یجیی و لا یذهب و انما یجیی و یذهب الزایل و لکن قولوا شهر رمضان. فالشهر المضاف الی الاسم والاسم اسم الله و هو الشهر الذی انزل فیه القران جعله الله تعالی مثلا وعیدا.[2]

نگویید این است رمضان و رمضان رفت یا رمضان امد؛ زیرا رمضان نامی از اسماء الله است که نمی رود و نمی اید. شی ء زایل است که می رود و می اید.

بلکه بگویید ماه رمضان، پس ماه را اضافه کنید در تلفظ به اسم؛ که اسم، اسم الله می باشد. و ماه رمضان ماهی است که قران در ان نازل شده و خداوند ان را مثل و عید قرار داده است.

بخش اول: فضیلت ماه مبارک رمضان
الف) لحظه های ارزشمند و با فضیلت
1- قال رسول الله صلی الله علیه و اله و سلم فی خطبته ایها الناس قد اقبل الیکم شهر الله بالبرکه والرحمه والمغفره شهر هو عند الله افضل الشهور و ایامه افضل الایام و لیالیه افضل اللیالی و ساعاته افضل الساعات. هو شهر دعیتم فیه الی ضیافه الله و جعلتم فیه من اهل کرامه الله[3]...

ای مردم، به درستی ماه خدا با برکت و رحمت و اموزش به سوی شما روی اورده است؛ ماهی که پیش خدا بهترین ماههاست و روزهایش بهترین روزها و شبهایش بهترین شبها و ساعاتش بهترین ساعات. ماهی است که در ان ماه به میهمانی خدا فراخوانده شدید و از اهل کرامت الهی قرار گرفتید.

2- و عنه صلی الله علیه و اله:... وارفعوا الیه ایدیکم بالدعاء فی اوقات صلاتکم فانها افضل الساعات، فینظر الله عزوجل فیها بالرحمه الی عباده، و یجیبهم اذا سالوه و ناجوه و یلبیهم اذا نادوه و یستجیب لهم اذا دعوه[4]..

(در ماه رمضان ) دستهایتان را در هنگام نمازتان که بهترین ساعتهاست به سوی خدا بالا ببرید؛ و در ان هنگام خداوند نظر رحمت می کند به بندگان خود و اجابت می کند انان را اگر سوال کنند و با وی مناجات نمایند و انان را جواب می دهد هرگاه او را بخوانند و دعایشان را مستجاب می گرداند اگر دعا کنند.

3 قال النبی صلی الله علیه و اله: اعطیت امتی فی شهر رمضان خمسا لم یعطها امه نبی قبلی. اذا کان اول یوم منه نظر الله الیهم. فاذا نظر الله عزوجل الی شی ء لم یعذبه بعدها. و خلوف افواههم حین یمسون اطیب عند الله عزوجل من ریح المسک، تستغفر لهم الملایکه فی کل یوم ولیله منه، و یامر الله عزوجل جنته فیقول تزینی لعبادی المومنین یوشک ان یستریحوا من نصب الدنیا و اذاها الی جنتی و کرامتی، فاذا کان اخر لیله منه غفر الله لهم عزوجل جمیعا.[5]

به امت من در ماه مبارک رمضان پنج چیز داده شده است که به هیچ امتی قبل از امت من داده نشده است: (1) نخستین روز از ماه رمضان خداوند نظر می کند به انان، و به هر چه خداوند نظر کند دیگر ان را عذاب نمی کند. (2) بوی دهان انان هنگامی که روز را به شب می رسانند، نزد خداوند از مشک خوش بوتر است. (3) فرشتگان برای انان هر شب و روز طلب مغفرت می کنند. (4) خداوند دستور می دهد به بهشت و می فرماید: خود را زینت ده برای بندگان مومن من؛ زود باشد از سختی و ازارهای دنیا، راحت شده و در بهشت من و کرامت من جای گیرند. (5) و چون اخرین شب ماه رمضان شود، خداوند همگان را مورد عفو و بخشش قرار می دهد.

ب) فضیلت روزه ماه مبارک رمضان
1- عن الحسن بن علی علیه السلام عن النبی صلی الله علیه و اله قال: ما من مومن یصوم شهر رمضان احتسابا الا اوجب الله تبارک و تعالی له سبع خصال.

اولها یذوب الحرام فی جسده والثانیه یقرب من رحمه الله والثالثه قد کفر خطییه ادم ابیه والرابعه یهون الله علیه سکرات الموت والخامسه امان من الجوع والعطش. والسادسه یعطیه الله براءه من النار والسابعه یطعمه الله من طیبات الجنه.[6]

هر که برای خدا، روزه بگیرد، خداوند به طور حتم هفت چیز را به وی می دهد:

1- حرام در بدن او ذوب می شود؛ 2- تقرب به رحمت الهی پیدا می کند؛ 3- کفاره گناهان پدرش حضرت ادم می باشد؛ 4- سکرات مرگ بر او اسان می گردد؛ 5- در روز قیامت، از گرسنگی و تشنگی در امان است؛ 6- خداوند به وی برایتی از اتش می دهد؛ 7- از غذاهای لذیذ و گوارای بهشت به او روزی می دهد.

2- قال الصادق... عن رسول الله انه قال: من صام شهر رمضان و حفظ فرجه و لسانه و کف اذاه عن الناس غفر الله له ذنوبه ما تقدم منها و ما تاخر واعتقه من النار واحله دار القرار و قبل شفاعته بعدد رمل عالج من مذنبی اهل التوحید.[7]

هر کس ماه رمضان را روزه بدارد، (مشروط بر اینکه) دامن خود را الوده نگرداند و زبان خود را حفظ کند و ازارش به کسی نرسد، خداوند گناهان گذشته و اینده او را می بخشد؛ او را از جهنم ازاد نموده در دارالقرار (بهشت جاودان) جای می دهد و شفاعت او را در گناهکاران اهل توحید، هر چند به تعداد شمارش شن های بیابان عالج باشد می پذیرد.

3- عن قیس الجهنی قال: سمعت رسول الله صلی الله علیه و اله یقول: ما من یوم یصوم العبد من شهر رمضان، الا جاء یوم القیامه فی غمامه من نور، فی تلک الغمامه قصر من در له سبعون بابا کل باب من یاقوته حمراه.[8]

بنده، روزی از ماه رمضان را روزه نمی دارد مگر ان که روز قیامت در (هاله) ابری از نور می اید که در ان کاخی است از در و برای ان کاخ هفتاد در و هر دری از یاقوت قرمز است.

بخش دوم: اداب و وظایف
1- وظایف و اداب عمومی
1- 1- مراقبت اعضا و جوارح.
1- عن ابی عبدالله علیه السلام:... فاذا صمتم فاحفظوا السنتکم عن الکذب و غضوا ابصارکم و لا تنازعوا و لا تحاسدوا و لا تغتابوا و لا تماروا ولا تکذبوا و لا تباشروا ولا تخالفوا و لا تغاضبوا و لا تسابوا و لا تشاتموا و لا تفاتروا و لا تجادلوا و لا تتاذوا و لا تظلموا و لا تسافهوا ولا تضاجروا و لا تغفلوا عن ذکر الله و عن الصلاه والزموا الصمت والسکوت والحلم والصبر والصدق و مجانبه اهل الشر واجتنبوا قول الزور والکذب والفری والخصومه و ظن السوء والغیبه والتهمه[9]...

هرگاه روزه گرفتید، زبانتان را از دروغ و چشمان را از حرام باز دارید با هم نزاع نکنید، حسد نورزید، غیبت نکنید، بگو مگو و جدل نکنید، دروغ نگویید؛ (با همسرتان) مباشرت نکنید. از مخالفت، خشمگین نمودن همدیگر و ناسزاگویی، شماتت، کسالت، ازار و ظلم به یکدیگر و از سفاهت و بی حالی بپرهیزید. هرگز از یاد خدا و نماز غافل نگردید و بر شما باد که سکوت، حلم و صبر و راستگویی را نصب العین خود قرار دهید و از مجالست با اهل شر و گفتار زور و دروغ و بهتان و خصومت و سوء ظن و غیبت اجتناب نمایید.

2 -1- ذکر الهی:
عن ابی عبدالله علیه السلام (فی حدیث): رمضان شهر الله... استکثروا فیه من التهلیل والتکبیر والتحمید والتسبیح.[10]

رمضان ماه خداست پس در ان بسیار (لا اله الا الله) و (الله اکبر) و (الحمد الله) و (سبحان الله) بگویید.

3 -1- دعا و استغفار:
قال امیر المومنین علیه السلام: علیکم فی شهر رمضان بکثره الاستغفار والدعاء فاما الدعاء فیدفع البلاء عنکم و اما الاستغفار فتمحی به ذنوبکم.[11]

بر شما باد در ماه رمضان به دعا و استغفار، و بدانید که دعای شما دافع بلا از شماست و استغفار شما از بین برنده گناهان است.

عن الرضا علیه السلام:... و اکثر من الدعاء والاستغفار.[12]

در ماه رمضان دعا و استغفار زیاد کن.

4 -1- افطاری دادن به دیگران:
عن ابی عبدالله (ع): رمضان شهر الله... واطعموا الفقراء والمساکین من اخوانکم فانه من فطر صایما فله مثل اجره من غیر ان ینقص من اجره شییا.[13]

ماه رمضان ماه خداست... پس اطعام نمایید فقرا و مساکین را؛ زیرا هر کس روزه داری را افطاری دهد، پس برای او همان پاداش روزه دار است بدون اینکه از پاداش او چیزی کم شود.

عن الباقر(ع):... یا سدیر ان افطارک اخاک المسلم یعدل عتق رقبه فی ولد اسماعیل علیه السلام.[14]

ای سدیر، افطاری دادن تو به یک برادر مسلمان معادل است (ثواب ان) با ازادی یک بنده از فرزندان اسماعیل.

5 -1- صدقه:
عن ابی عبدالله(ع): من تصدق فی شهر رمضان بصدقه صرف الله عنه سبعین نوعا من البلاء.[15]

هر کس در ماه رمضان صدقه بدهد، خداوند هفتاد نوع بلا را از وی دور می گرداند.

6 -1- تلاوه قران:
قال رسول الله فی خطبته:... و من قرء فیه ایه من القران کان له مثل اجر من ختم القران فی غیره من الشهور[16]...

هر کس در ماه رمضان یک ایه از قران بخواند ثواب کسی را دارد که در غیر ماه رمضان یک ختم قران نموده باشد.

قال ابوجعفر علیه السلام: لکل شی ء ربیع و ربیع القران شهر رمضان.[17]

برای هر چیزی بهار است و بهار قران ماه مبارک رمضان است.

7 -1- اعتکاف:
قال رسول الله صلی الله علیه واله وسلم: اعتکاف عشر فی شهر رمضان تعدل حجتین و عمرتین.[18]

اعتکاف در یک دهه از ماه مبارک رمضان برابر با ثواب دو حج و دو عمره است.

8 -1- احترام به بزرگترها؛
9 -1- مهربانی به کودکان و خردسالان؛
10 -1- صله رحم؛
11 -1- مهربانی با یتیمان؛
12 -1- توبه؛
13- 1- سجده های طولانی؛
14- 1- خوش اخلاقی؛
15 1-- زیاد صلوات فرستادن بر پیامبر؛
16 -1- نماز نافله بجای اوردن؛
تمام این موارد در خطبه حضرت پیامبر به تفصیل امده است.[19]

2- اداب و وظایف خصوصی (شبهای قدر).
1 -2- نشانه شب قدر:
عن محمد بن مسلم عن احدهما(ع): قال سالته عن علامه لیله القدر فقال: علامتها ان یطیب ریحها و ان کانت فی برد دفیت و ان کانت فی حر بردت فطابت قال: و سیل عن لیله القدر فقال: تنزل فیها الملایکه والکتبه الی السماء الدنیا فیکتبون ما یکون فی امر السنه و ما یصیب العباد... وفیه المشییه فیقدم ما یشاء و یوخر منه ما یشاء و یمحو و یثبت و عنده ام الکتاب.[20]

از نشانه شب قدر این است که بوی ان شب خوشبو خواهد بود و اگر در زمستان باشد گرم می شود و اگر در تابستان باشد خنک می شود و هوای معتدلی پدید می اید. و سوال شد از شب قدر فرمود فرشتگان فرود می ایند نه تنها فرشتگان بلکه نویسندگان و کتبه فرود می ایند به اسمان دنیا. پس می نویسند از اتفاقاتی که در طول سال پیش می اید و انچه را که برای مردم اتفاق خواهد افتاد و در اوست مشیت (خواست خدا، ) پس مقدم می دارد انچه را که بخواهد و موخر می کند انچه را که بخواهد و نیز محو و اثبات می کند هر چه را که بخواهد و نزد اوست ام الکتاب.

2- 2- بیداری و احیای شبهای قدر:
قال ابو جعفر الباقر علیه السلام: من احی لیله القدر، غفرت له ذنوبه و لو کانت عدد نجوم السماء و مثاقیل الجبال و مکاییل البحار.[21]

هر که شب قدر را بیدار بماند، خداوند گناهان او را می بخشد هر چند به اندازه ستارگان اسمان و کوهها و دریاها باشد.

3- 2- غسل:
قال الامام موسی بن جعفر علیهما السلام: من اغتسل لیله القدر و احیاها الی طلوع الفجر خرج من ذنوبه.[22]

هر کس شب قدر غسل کند و بیدار بماند تا طلوع فجر از گناهان پاک می شود.

4- 2- خواندن سوره عنکبوت و روم در شب بیست و سوم:
عن ابی عبدالله علیه السلام: قال من قرء سورتی العنکبوت والروم لیله ثلاث و عشرین فی شهر رمضان فهو والله یا ابا محمد من اهل الجنه لا استثنی فیه ابدا (احدا) و لا اخاف ان یکتب الله علی فی یمینی اثما و ان لهاتین السورتین من الله مکانا.[23]

کسی که دو سوره عنکبوت و روم را شب بیست و سوم از ماه رمضان بخواند، پس سوگند به خدا از اهل بهشت است و کسی را در این میان استثنا نمی کنم و هرگز نمی ترسم که خداوند بابت این سوگندی که خوردم گناهی برایم بنویسد؛ چون این دو سوره نزد خداوند ارزش والایی دارند.

5 -2- حدیث جامع (در اداب و وظایف شبهای قدر):
عن کنز الیواقیت عن النبی(ص) قال: قال موسی الهی ارید قربک. قال قربی لمن استیقظ لیله القدر، قال الهی ارید رحمتک، قال رحمتی لمن رحم المساکین لیله القدر، قال الهی ارید الجواز علی الصراط. قال: ذلک لمن تصدق بصدقه فی لیله القدر. قال الهی ارید من اشجار الجنه. قال ذلک لمن سبح تسبیحه فی لیله القدر قال الهی ارید رضاک. قال رضای لمن صلی رکعتین فی لیله القدر.[24]

حضرت موسی(ع) به خداوند عرض کرد: خداوندا، قرب تو را می خواهم.

خداوند فرمود: قرب و نزدیکی به من از ان کسی است شب قدر را بیدار بماند.

عرض کرد: خداوندا رحمتت را می خواهم.

فرمود: رحمت من از ان کسی است که به بینوایان در شب قدر رحم کند (یعنی از انان دستگیری نموده انان را کمک کند).

عرض کرد: می خواهم از پل صراط به سرعت عبور کنم، جواز ان را می خواهم.

فرمود: از ان کسی است که شب قدر صدقه بدهد.

عرض کرد: از درختان بهشتی می خواهم.  

فرمود: از ان کسی است که شب قدر تسبیح من را می گوید.

عرض کرد: رضا و خشنودی تو را می خواهم.

فرمود: خشنودی من از ان کسی است که شب قدر دو رکعت نماز (مستحب) انجام دهد.

بخش سوم: سیره برخی از معصومین در ماه مبارک رمضان
1- پیامبر مکرم صلی الله علیه واله.
عن ایوب العامری باسناده الی النبی(ص) انه کان اذا دخل شهر رمضان تغیر لونه و کثرت صلاته وابتهل فی الدعاء واشفق منه.[25]

هرگاه ماه مبارک فرا می رسید، پیامبر اکرم چهره مبارکش دگرگون می شد و نماز زیادتری به جای می اورد. و اقبال و توجه بیشتری به دعا می نمود.

و فی الفقیه: و کان رسول الله صلی الله علیه و اله اذا دخل شهر رمضان اطلق کل اسیر واعطی کل سایل.[26]

هرگاه ماه رمضان فرا می رسید هر اسیری را ازاد می کرد و به سایل چیزی می داد.

و فی التهذیب: و ما ثبت فی سنه النبی(ص) انه کان یتولی رویه الهلال و یلتمس الهلال ویتصدی لرویته.

از سنت ثابت پیامبر این بود که استهلال می فرمود و دنبال پیدا کردن ماه بود و متصدی رویت می شد.

2- امام سجاد(ع).
عن ابی عبدالله علیه السلام قال:... کان علی بن الحسین علیه السلام اذا کان شهر رمضان لا یتکلم الا بالدعاء والتسبیح والاستغفار فاذا افطر قال: اللهم ان شیت ان تفعل فعلت.[27]

امام سجاد هرگاه ماه رمضان فرا می رسید، سخن نمی گفت مگر با دعا و یا تسبیح خدا و یا استغفار. پس هرگاه افطار می نمود، می گفت: خداوندا هر چه را می خواهی انجام ده.

پی نوشت ها  

[1] کنز العمال، ج 8، ح 2368.

[2] بحار، ج 96، ص 376، طبع اسلامیه.
[3] وسایل، ج 7، ص 226.
[4] همان، ص 227.
[5] همان، ص 230.
[6] همان، ص 172.
[7] همان، ص 174.
[8] مستدرک الوسایل، ج 7، ص 396.
[9] بحار، ج 96، ص 292.
[10] وسایل، ج 7، ص 231.
[11] وسایل، ج 7، ص 220.
[12] همان، ص 218.
[13] همان، ص 231.
[14] من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 134.
[15] بحارالانوار، ج 93، ص 316.
[16] وسایل، ج 7، ص 227.
[17] همان، ص 218.
[18] همان، ص 397.
[19] همان، 227.
[20] الکافی، ج 4، ص 157.
[21] وسایل، ص 262.
[22] همان، ص 397.
[23] همان، ص 264.
[24] المراقبات، ص 145.
[25] سنن النبی، ص 316.
[26] همان.
[27] وسایل، ج 7، ص 223.

 

 منبع : پیام ) ویژه رمضان 1385 - شماره 78 , دریاب، باقر