تشکیل شورای انقلاب اسلامی یکی از نخستین اقدام‌های عملی در جهت اداره کشور و تاسیس بالاترین نهاد تصمیم‌گیری به شمار می‌رفت که به نقطه عطفی برای نهضت اسلامی تبدیل شد چراکه تا قبل از آن تاریخ، نیروهای انقلاب نمی‌دانستند که انتقال قدرت از رژیم پهلوی به جمهوری اسلامی چگونه صورت خواهد گرفت.

سال های ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ خورشیدی را باید از پرماجراترین و پرآشوب ترین دوران انقلاب اسلامی به شمار آورد. اقدامات رژیم پهلوی و عدم پاسخگویی شخص محمدرضا پهلوی سبب شد تا گروه ها و احزاب مختلف سیاسی در کنار امام (ره) حول یک هدف یعنی براندازی رژیم پهلوی گرد هم آیند. این رویدادها به همراه حضور گسترده مردم تبدیل به جنبش انقلابی فراگیری شد که پایه‌های رژیم را نشانه گرفته بود. بنابراین بعد از ضعیف شدن نهادهای وابسته به پهلوی، فکر تشکیل یک شورا در میان گروهی از انقلابیون شکل گرفت و این طرح با امام(ره) در میان گذاشته و با موافقت ایشان شورای انقلاب تشکیل شد. اعلام تشکیل شورای انقلاب در آن برهه زمانی به خوبی نشان از هوشمندی رهبر انقلاب داشت، چراکه درست در زمانی این تصمیم گرفته شد که رژیم پهلوی در آخرین نفس های خود، همه راهکارها را برای حفظ قدرت امتحان می‌کرد و حامیان منطقه‌ای و بین المللی نیز در این راه از هیچ تلاشی دریغ نداشتند. بنابراین چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی امام (ره) فرمان تشکیل شورای انقلاب را صادر کردند و در نامه ای به شهید آیت الله بهشتی نوشتند: وقت دارد، سپری می شود و من خوف آن دارم که با عدم معرفی اشخاص، مفسده پیش آید. بنا بود به مجرد آمدن ایشان (آیت الله مرتضی مطهری) با اشخاص مورد نظر یکی یکی و جمعی ملاقات کنید و نتیجه را فوراً به این جانب اعلام کنید. نگرانی و عجله امام(ره) در این نامه به خوبی اهمیت این شورا را نشان می‌دهد. این شورا پس از تاسیس وظیفه داشت تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار دهد و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. این را از پاسخ امام(ره) در ۱۸ دی ۱۳۵۷ خورشیدی به نماینده رییس جمهوری فرانسه که حامل پیامی از جانب کارتر بود، می توان فهمید. ایشان فرمودند: اگر بخواهید آرامش در ایران حاصل شود، راهی جز این نیست که نظام شاهنشاهی که قانونی نیست، کنار برود و ملت را به حال خود باقی بگذارند، تا من یک شورای انقلاب تأسیس کنم از اشخاص پاکدامن، برای نقل قدرت؛ تا امکانات مناسب جهت حکومت مبعوث ملت انجام گیرد.

چگونگی تشکیل شورای انقلاب

آیت‌الله بهشتی‌ یکی از شناخته شده و مورد اعتمادترین روحانیونی بودند که‌ در اوایل‌ آبان‌ ۱۳۵۷ خورشیدی به حضور امام(ره) در پاریس رفتند و دغدغه‌های ‌خود را برای اداره امور کشور با ایشان در میان گذاشتند. به‌ روایت‌ آیت‌الله بهشتی، برای‌ امام‌(ره)‌ ۲ مطلب‌ مطرح‌ بود: یکی‌ افرادی که‌ بتوانند در ایران‌ با حضورشان‌ به‌ همگانی‌تر شدن‌ وگسترده‌تر شدن‌ حرکت‌ اجتماعی‌ شتاب‌ بدهند و یکی‌ افرادی‌ که‌ پس‌ از پیروزی‌ بتوانند در اداره‌ جامعه‌ نقشی‌ بر عهده‌ بگیرند. پس از آیت‌الله بهشتی، آیت‌الله شهید مرتضی مطهری‌ از افراد مورد اعتماد امام(ره) که از او به‌عنوان ایدئولوگ انقلاب نام می‌بردند، خدمت‌ ایشان می‌رسند و پیشنهاد می‌کنند، نام‌ این‌ گروه‌ را شورای‌ انقلاب‌ بگذارند که‌ مورد موافقت‌ امام‌(ره) ‌ قرار گرفت. بدین ترتیب این نهاد پیش از پیروزی انقلاب به صورت مخفی تشکیل شد.(۳)

تشکیل شورا که چندماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی مقدمات آن فراهم شده بود در ۲۲ دی ۱۳۵۷ خورشیدی با فرمان امام(ره) آغاز به کار کرد. این شورا برای تحقق اهداف اسلامی از افرادی باصلاحیت و متعهد تشکیل شد. باید اذعان کرد که تشکیل این شورا نقطه عطفی برای نهضت اسلامی به شمار می رفت چراکه قبل از آن نیروهای انقلاب نمی دانستند، انتقال قدرت چگونه صورت می گیرد و بسیاری از فرصت طلبان می خواستند در نبود افرادی که بتوانند اداره امور را در دست بگیرند به نظام ضربه بزنند اما امام (ره) با مشورت افراد باصلاحیتی مانند آیت‌الله مطهری توانستند با ایده تشکیل این شورا، برنامه های آینده حکومت اسلامی را مدون کنند.

به دنبال این اقدام امام(ره) و اعلام رسمی موجودیت شورای انقلاب، عوامل رژیم در تلاش بود تا از هویت اعضای آن اطلاع یابند که موفق به شناسایی آنان نشدند زیرا شورا در ابتدا تشکیل خود، هفته ای یک بار و سپس ۲ بار، به طور مخفی در منازل افراد تشکیل جلسه می داد. تصمیمات اتخاذ شده در این جلسات بلافاصله با امام(ره) در میان گذاشته می شد و پس از کسب تکلیف، به مرحله اجرا در می آمد. بنابراین وجود این شورا پیش از پیروزی انقلاب و حتی در ماه‌های آغازین پس از پیروزی به جهت مسایل امنیتی فاش نشد و این شورا در ابتدا به صورت محرمانه و غیر علنی فعالیت می‌کرد.

اعضا شورای انقلاب

ریاست این شورا در ابتدا برعهده آیت الله مرتضی مطهری بود اما با شهادت وی ریاست آن به آیت الله طالقانی منتقل شد. پس از پیروزی انقلاب و تشکیل دولت موقت، حسن حبیبی، عباس شیبانی، ابوالحسن بنی صدر، احمد جلالی و حبیب الله پیمان نیز به جمع اعضای شورای انقلاب افزوده شدند. در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ خورشیدی و با استعفای دولت موقت با ادغام دولت در شورا، اعضای جدید شورا نیز انتخاب شدند از جمله این افراد می توان به آیت الله خامنه ای، آیت الله هاشمی رفسنجانی، محمد جواد باهنر، آیت الله مهدوی کنی، آیت الله محمد بهشتی، معین فر، عزت الله سحابی، ‌علی‌اکبر معین‌فر و شهید قدوسی اشاره کرد. این شورا در مدت کوتاهی از فعالیت خود توانست به موفقیت های چشمگیری در سروسامان دادن به مسایل کشور دست یابند.

اهداف و اقدامات شورای انقلاب اسلامی

تشکیل این شورا نخستین اقدام عملی در جهت اداره کشور به شمار می رفت زیرا علاوه بر اینکه زمینه انتقال حکومت از سلطنت به جمهوری اسلامی را فراهم آورد، حتی در همان زمان قبل از پیروزی انقلاب اسلامی نیز بسیاری از مشکلات مردم را سروسامان داد. از اقدامات مهم شورای انقلاب در ابتدا تشکیل آن، می توان به مذاکره با مقامات نظامی نیروهای مسلح، دیدارهای دیپلماتیک، ترتیب دادن مسافرت بختیار به پاریس برای دیدار با امام(ره)، مأموریت راه اندازی نفت و انتخاب رییس دولت موقت اشاره کرد. همچنین در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب مهندس مهدی بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت پیشنهاد و امام(ره) نیز وی را به عنوان رییس دولت موقت انقلاب منصوب کردند.

از مهم‌ترین اهداف شورای انقلاب اسلامی می توان به ساماندهی انقلاب و کمک به اداره کشور اشاره کرد. همچنین این شورا رهبری و تنظیم راهپیمایی‌های مردمی را نیز برعهده گرفت. برای نمونه پس از راهپیمایی‌های بزرگ عیدفطر و دیگر راهپیمایی‌های بزرگ ضرورت داشت تا به‌صورت مشخص، ستادی برای هدایت و نظم دادن به این جریانات بزرگ و خودجوش مردمی ایجاد شود. مهمترین تجلی این برنامه‌ریزی ستادی از طرف شورای انقلاب در ۲ راهپیمایی رفراندوم در روزهای تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ خورشیدی خود را نشان داد. این راهپیمایی‌ها بدون هیچ‌گونه آسیب و درگیری به‌قدرت‌نمایی بزرگ ملت تبدیل شد. ضربه زدن به بقایای رژیم پهلوی از دیگر اهداف این شورا بود. زیرامحمدرضا پهلوی آخرین تلاش ها را برای استمرار رژیم سلطنت انجام می داد و قدرت های حاکم بر منطقه هم در تلاش بودند، راه حل مناسبی که با منافع خود تطبیق داشته باشد، بیابند. بنابراین همه نیروهای مخالف انقلاب به تشکیل حکومت بختیار رضایت دادند و به توافق رسیدند تا بدین ترتیب به نحوی شعله های انقلاب خاموش سازند. اما تشکیل این شورا ضربات مهلکی بر پیکر نیمه جان رژیم پهلوی وارد ساخت.

انجام گفت‌وگو با نظامیان و سیاستمداران داخلی، گفت‌وگو با دیپلمات‌های دیگر کشورها، تجزیه و تحلیل امور داخلی و ارایه آن به نخبگان و رهبر انقلاب، زمینه‌سازی برای بازگشت امام خمینی(ره) به ایران و تشکیل کمیته استقبال از دیگر فعالیت های این نهاد پیش از آمدن امام(ره) به ایران بود. بدین ترتیب این نهاد که مسوولیت قوه قانون‌گذار و اجرایی را بر عهده داشت، توانست قبل و بعد از پیروزی انقلاب نقش مهمی را در عرصه سیاسی کشور ایفا کند.

تصویب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ملی شدن بانک ها، سامان بخشیدن به دادگاه های انقلاب، برگزاری همه پرسی در ارتباط با نظام جمهوری اسلامی، بررسی پیش نویس قانون اساسی، تصویب آیین نامه های مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس شورای اسلامی از دیگر اقدامات موثر این نهاد انقلابی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به شمار می رفت.

پایان کار شورای انقلاب اسلامی

سرانجام با شروع کار مجلس در هفتم خرداد ۱۳۵۹ خورشیدی و تشکیل شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسوولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید. البته آخرین جلسه شورا در ۲۶ تیر ۱۳۵۹ برگزار شد. که در آن جلسه حسن ابراهیم حبیبی سخنگوی شورای انقلاب گفت: امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان و تصویب قانون اساسی، کار شورای انقلاب که تاکنون وظیفه قانونگذاری را بر عهده داشت، نیز به پایان رسید.

منابع:

۱- صحیفه امام؛ ج ۴، ص ۳۰۷

۲- صحیفه امام؛ ج ۵، ص ۳۷۷

۳- برگرفته از کتاب یک‌سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه (بهمن ۱۳۵۶ تا بهمن ۱۳۵۷) نوشته روح الله حسینیان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴

۴- مجید سائلی کرده ده، شورای انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴. صفحه ضمائم.