نخستین روزنامه چاپی ایران، کاغذ اخبار نامیده می‌شد که در دوره سلطنت محمد شاه قاجار از طرف میرزا صالح شیرازی در تهران تاسیس شد و شماره نخست این نشریه در ۲۵ محرم ۱۲۵۳ قمری انتشار یافت. موسس این روزنامه جزو دومین گروه جوانانی بود که در زمان فتحعلی شاه به همت عباس میرزای نایب‌السلطنه برای تحصیل علوم جدید به انگلیس اعزام شده بودند. وی ضمن تحصیل در این کشور زبان‌های انگلیسی، فرانسه و لاتین و علوم طبیعی و تاریخ را آموخت و با فن چاپ نیز آشنایی پیدا کرد.

پس از ۱۴ سال از انتشار کاغذ اخبار در ایران روزنامه وقایع اتفاقیه به همت میرزا تقی خان امیرکبیر منتشر شد، وی در خصوص این روزنامه گفته ‌است: عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست؛ یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و اینکه این‌ها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر عالِم باشند و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین شده، به این‌ها برسد و به دیگران نرسد.

بعد از منتشر شدن این روزنامه، امیر کبیر مقرر کرد که روزنامه را به محض چاپ به چاپارخانه ها بفرستند و از آنجا سهم شهرستان ها به مراکز استان فوری ارسال شود. سهم تهران را هم در دفتر ویژه ای، به نام فردی که مشخص می کردند به دست او می رساندند.

ویژگی های روزنامه وقایع اتفاقیه از انتشار تا پایان

روزنامه وقایع اتفاقیه در ابتدا با نام روزنامه اخبار دارالخلافه تهران منتشر شد و از شماره دوم به وقایع اتفاقیه تغییر نام داد در صفحه اول این روزنامه علامت شیر و خورشید و عبارت «اسدالله الغالب» نوشته شده و در ۲ طرف آن، تصویر ۲ درخت چاپ شده بود. همچنین باید گفت، برخـی از اخبـار داخلی را خود امیر کبیر می نوشت. مدیریت روزنامه را حاجی میرزا جبار نظام المهام معروف به «تذکره چی» به عهده داشت. مترجمی روزنامه با «ادوارد برجیس» انگلیسی بود و محرر روزنامه «میرزا عبدالله» بود که روزنامه را به خط خوش نستعلیق می نگاشت. روزنامه در چاپخانه «حاجی عبدالمحمد» واقع در دروازه دولاب چاپ می شد.

این روزنامه در قطع بزرگ، بر روی کاغذ خوب با خط نستعلیق درشت و هر صفحه در ۲ ستون به چاپ می رسید. شیر و خورشید زیر یک طاق هلالی بر صدر صفحه نخست جای می گرفت و در فضای ۲ طرف طاق (بعد از انتشار چند شماره) مشخصه های روزنامه نوشته می شد. در طرف راست محل فروش روزنامه و چپ آن قیمت تک شماره، سه ماهه، ۶ ماهه و یک ساله و قیمت اعلانات چاپ می شد.

در بخش اخبار داخله، اخبار دارالخلافه تهران، دیگر ممالک محروسه یا دیگر ولایات و بعد احوالات متفرقه و غیره به رشته تحریر درمی آمد. در بخش احوالات متفرقه اخبار ترجمه شده را از مطبوعات خارجی می گنجاندند. غیر از اخبار شاه، تصمیم های دولتی، جابه جایی های نظامی و اعلامیه های دولتی هم دیده می شد، همچنین باید این روزنامه را پیشتاز بخش «حوادث» در مطبوعات ایران دانست. حوادث درج شده در روزنامه از همه نوع بودند از وقوع معجزه تا آتش سوزی، از سرقت تا کلاهبرداری و از دعوا تا خرمن سوزی.

تیترهای کلی مثل امورات تجاری، اخبار اردوی همایونی، امورات قشون، احوال دول خارجه هم در روزنامه دیده می شوند. زیر احوال دول خارجه در بسیاری از شماره ها، اخبار کشورهای خارجی، زیر نام آن کشور که با قلم درشت تر از متن نوشته می شد، جای می گرفت.

یکی از ویژگی های مهم دیگر این روزنامه قلم نگارش روزنامه است که بدون آرایش و ابهام بود تا به راحتی خوانده شود، همچنین نثر روزنامه ساده، بدون صنایع لفظی و در حد خود بسیار روان بود. همچنین این روزنامه به مدت ۱۰ سال و مجموعاً در ۴۷۱ شماره انتشار یافت. از شماره ۴۷۱ به بعد، این روزنامه با نام روزنامه دولت علیه ایران و روزنامه سلطانی ایران به چاپ رسید و تعداد صفحه‌های این روزنامه از چهار تا دوازده در نوسان بود. به اعتقاد محیط طباطبایی مورخ، منتقد و ادیب معاصر ایران روزنامه وقـایع اتفاقیـه اقتباسـی از روزنامـه رسمی «تقویم وقایع» چاپ استانبول و «وقایع مصریه» چاپ قاهره بود.

هدف از انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه

امیرکبیر که ایده انتشار این روزنامه را داده بود در همان شماره نخست اهداف خود را از انتشار این روزنامه بیان می کند و اینگونه می آورد که از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آنها از امورات داخله و وقایع خارجه است لهذا قرار شد، هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و غیره را که در دول دیگر گازت می نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهرهای ایران منتشر گردد که اهالی ممالک ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و غیره اطلاع حاصل نمایند و از جمله محسنات این گازت یکی آن که سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است، دیگر اینکه اخبار کاذبه اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملکت می شد، بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد و بدین سبب لازم است که کل امنای دولت ایران و حکام ولایات و صاحب منصبان معتبر و رعایای صادق این دولت روزنامه را داشته باشند و بر حسب قرارداد فوق در یوم جمعه پنجم شهر ربیع الثانی سنه ۱۲۶۷ به این کار شروع شد و مباشر این روزنامه به هر کس که طالب باشد، هفته به هفته خواهد رساند. بنابراین انتشار این روزنامه در راستای اصلاحات امیرکبیر برای انجام تغییراتی بنیادین در ایران به منظور گام برداشتن در مسیر پیشرفت بود هر چند امیرکبیر اندکی بعد از انتشار این روزنامه کشته شد اما پس از وی اداره روزنامه به محمدحسن خان صنیع‌الدوله مترجم دربار، رییس اداره انطباعات ناصر الدین شاه سپرده شد. به جز اعتمادالسلطنه، بقیه دست‌اندرکاران و گردانندگان روزنامه، پیوسته در تغییر بودند.

لازم به ذکر است که از مجموع ۴۷۱ شماره منتشر شده از این روزنامه  ۴۰ شماره آن در دوره امیر کبیر بود، انتشار چهل و یکمین شماره آن فرمان عزل امیر از صدارت را به شرح زیر در بر داشت: سرکار اعلیحضرت قوی شوکت شاهنشاهی به اقتضای رای جهان آرای ملوکانه صلاح و حرفه ملک و دولت و خیر و ثواب امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند که میرزا تقی خان را از پیشکاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکی و غیره ذلک و کل اشغال و مناصبی که به او محول بود به کلی خلع و معزول فرمایند.

اهمیت مطالب سومین روزنامه تاریخ ایران

روزنامه دارای ۲ بخـش داخلـی و خـارجی بـود. در بخـش داخلـی اخبـار و اطلاعات داخل کشور منتشر می شد. بخش خارجی این روزنامه شامل نقل قـول مستقیم از روزنامه‌های خارجی بود و بخش داخلی این روزنامه اخبار همایونی، پزشکی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی را در برمی گرفت.

بنابراین این روزنامه مخصوص درج و انتشار اخبار دارالخلافه و شهرهای دیگر ایران و مختصری از اخبار ممالک خارجه بوده است و در طول مدت انتشار کمتر مقاله سیاسی، ادبی و تاریخی در آن دیده شد و بیشتر منظور از تأسیس آن، همان انتشار اخبار دربار و دارالخلافه تهران بود. معمولاً در روزنامه به ذکر وقایع دارالخلافه و در حوادث دارالخلافه نیز ابتدا به ذکر وقایع مربوط به شاه از قبیل شکار اعلی‌حضرت، دید و بازدیدهایی که از مؤسسات و اشخاص درباری می‌ کرد و القاب، فرامین و عطایایی که به اشخاص مختلف داده می‌شد و پس از آن حوادث دیگری که در تهران رخ داده بود، پرداخته می شد. این روزنامه امتیازات بسیاری دارد: نخست بهای مایحتاج مردم در آن درج می‌شد، بنابراین برای تحقیق در تاریخ اقتصادی ایران مفید است. دوم آگهی‌هایی از طرف دولت با عنوان اشتهار نامه منتشر می‌شد. تحقیق در اشتهار نامه‌ها از نظر تاریخ سیاسی و تحولات و تطورات اجتماعی سودمند است. سوم اخبار سفرهای داخلی ناصرالدین‌شاه که برای محققان جغرافیای تاریخی ایران در دوره قاجار ارزشمند است. شرح مشاهدات اماکن و آثار باستانی نیز از نظر باستان‌شناسی اهمیت دارد. امتیاز چهارم زبان ساده آن است که می‌توان سرفصل تحول نثر فارسی دانست. پنجم و مهم‌ترین آن ثبت اخبار ایران و جهان است که ارزش تاریخی بالایی دارد. ششم پاسخ به اعلامیه و مقالاتی که در جراید خارجی قدرت‌های استعماری درباره ایران اتخاذ می‌کردند.

 معایب روزنامه وقایع اتفاقیه

یکی از معایب بزرگ این روزنامه این بود که مردم عامه قدرت خرید آن را نداشتند، براساس منابع تاریخی قیمت این روزنامه ۱۰ شاهی بود و در آن روزگار که یک من گوشت، یک قران ارزش داشت، هر شماره‌اش برابر نیم من گوشت بها داشت؛ ازاین‌رو عامه مردم توان خرید آن را نداشتند. همچنین اینکه پخش‌کنندگان روزنامه نیز می خواستند تا بدین وسیله درآمدی به دست آورند، قیمت تمام‌شده روزنامه را برای مردم بالاتر می‌برد. در عین حال، چنانچه در صفحه اول شماره نخست روزنامه آمده‌است: دولت علیه، اعضای دولت، صاحب منصبان و رعایای صادق را موظف کرده بود تا این روزنامه را بخرند و بدین ترتیب در عمل، نخستین روزنامه در ایران ویژه و از آنِ خواص می‌شد.

همچنین حکومت استبدادی ناصری، لحن نوشتار روزنامه را از همان آغاز و در زمان خود امیرکبیر هم  دچار چاپلوسی بسیار کرده بود، چنانکه از ۶ صفحه روزنامه، یک صفحه و نیم آن به اخبار و جزئیات کارهای ناصرالدین شاه می‌پرداخت و این کار را با آنچنان تملق و گزافه‌گویی‌ انجام می‌داد که حتی تغییرات جوی و گرم شدن هوا را نیز به یمن وجود مبارک وی ربط می‌داد.