نهم ربیع‌الثانی سالروز رحلت حضرت معصومه(س) از بانوان بزرگوار اسلام و پرورش ‌یافته مکتب ائمه طاهرین(ع) است، بانوی پرهیزکاری که در دوران زندگی خویش با تکیه بر ولایت‌پذیری و دانش، توانست با احادیث ریشه‌دار و محکم، پایه‌های امامت شیعه را تقویت و بازسازی کند.

پیش از ولادت حضرت فاطمه معصومه(س) ترسیم زیبایی از وجود با برکت او در روایت ها و محل حضور وی و برکت های وجودی ایشان بیان شده بود. در قدر و منزلت و مرتبه والای این بانوی آسمانی همین نکته کافی است که همواره مورد احترام و تقدیس امامان معصوم(ع) قرار گرفته بود؛ پیش از آنکه این بانو به دنیا بیاید از فضایل و کرامت های او سخن ها گفته اند و سفارش زیارت قبر شریف وی را به دوستان و محبان خود کرده اند. از جمله مناقب و شرافت های حضرت معصومه(س) صدور زیارت نامه مخصوص برای حضرت(س) از امام رضا(ع) است. جملات این زیارت نامه حکایت از مقام والای آن بانوی بزرگوار دارد که هیچ بشری قادر به درک آن نیست؛ مقامی که امام صادق(ع) با عنوان شفاعت از آن نام برده و فرموده اند: همه شیعیان با شفاعت فاطمه معصومه(س) به بهشت وارد می شوند.(قمی، ۱۳۱۳ق، ص۴) این حدیث نشان می دهد که حضرت معصومه(س) در عرش الهی دارای جایگاه والایی است که اگر زیارت او همراه با معرفت و شناخت درست باشد، زیارت کنندگان را به بهشت رهنمون می شود، مقامی که والاترین جایگاه یک انسان است.(۱)

ترسیم شرایط محیطی

فضای امن و صفاتی که امام صادق(ع) پیش از تولد حضرت معصومه(س) ترسیم کرده بودند، خبر از تولد بانویی می داد که رسالت مهمی بر دوش دارد و این از نکات مهم و قابل توجه برای محققان است زیرا این توصیه ها و چگونگی تولد او و مسوولیتی که بر عهده داشت، ایجاب می کرد، محیط سیاسی و تربیتی این بانوی فرزانه و فضای ترسیم شده در روایت های مربوط به وی و علت حضور آن بانوی گرامی در قم و شکل گیری پایگاه تشیع با محوریت وجودی حضرت(س) و نوع تعلیم و تعلم و تربیت او در سایه سار ۲ امام معصوم(ع) و هجرت حضرت(س) در دفاع از ولایت و امام زمان خویش مورد توجه قرار گیرد. هر یک از این عوامل از نکات قابل توجهی است که گواهی بر جایگاه والا و مقام معنوی و عرفانی حضرت معصومه(س) نزد خدای متعال به شمار می رود.(۲)

امام صادق(ع)، صحبت از حرم امنی می کند که برای اهل بیت(ع) با حضور زنی از اولاد او شکل می گیرد، چنانکه در روایتی آمده است: «برای اهل بیت حرمی است و آن قم است و به زودی زنی از اولاد من که فاطمه نامیده می شود در آنجا دفن می شود. هر شخص او را زیارت کند، بهشت بر او واجب می شود.» در روایت های معتبر دیگر نه تنها از قم به عنوان عُش آل محمد یاد شده است، بلکه از حضور زنی از سلاله پاک نبوی در این شهر خبر داده اند که با دفن او در آنجا پایگاه تشیع شکل می گیرد. این شهر مرکز علم و دانش اهل بیت (ع) می شود که شعاع آن وسیع و دامنگیر می شود و این ماموریتی الهی است که به لطف وجود کریمه اهل بیت(ع) شکل و جهت می گیرد. شهر قم پیرامون فاطمه معصومه(س) همچون نگینی درخشش خود را دارد و مرکز معارف الهی و نبوی است. تغییر مکان علم از کوفه به قم؛ پایگاهی که مرکز نشر و گسترش علوم و معارف الهی قرار می گیرد و علم در آنجا رواج می یابد.(۳)

جایگاه روایتگری در حفاظت از سنت

در میان راویان حدیث، فاطمه معصومه(س) نیز با توجه به شناخت محیط سیاسی و اجتماعی خود با درایت و تیزهوشی ذاتی در جهت حفظ سرچشمه زلال نبوی در مسیر امامت گام بر می داشت. فاطمه معصومه(س)، به علت بیان حدیث نبوی به محدثه معروف می شود و بی سبب نیست که از میان برادر و خواهران خود فقط او با امام رضا(ع) دارای چنان مقام رفیع و عظیمی می شود که عالمه و محدثه می شود، عالمه ای که امام صادق(ع) با تجلیل از او پیش از تولدش زیارت همراه با معرفت او را پاداش بهشت نوید داده و شفاعتش را شامل حال تمام شیعیان دانسته است. حضرت معصومه(ع) با وجود تهدیدهای حکام سخت می کوشید تا روایاتی را که بیانگر فضایل علمی بود، برای مردم بیان کنند. مولف کتاب اعلام النساء المومنات حضرت فاطمه معصومه(س) را از جمله راویان احادیث پدربزرگوارشان معرفی کرده است. آن بانو از افرادی نقل حدیث می کند که یکی پس از دیگری صالح، صادق، پرچمدار دین و دنیا و بنیاد علم و دانش و از نسل هدایتگران بوده اند؛ افرادی که نسبت به صداقت و امانت داری و حجت بودن آنها اطمینان وجود دارد و شخصیتی استوار و یقینی راستین دارند. بر این پایه محدثه بودن حضرت معصومه(س) و شهرت او در میان اصحاب حدیث عالمه بودن او را ثابت می کند.(۴)

نقش حضرت معصومه(س) در بیان روایت های ناب شیعی

پیامبر اکرم(ص) که حب و بغض های فروخورده جامعه جاهلی و قبیله گرایی قریش را کاملا لمس کرده بودند و با وجود تحول فکری و فرهنگی که به وجود آورده بودند در دوران تثبیت هنوز الهه های نفس، قدرت طلبی و جاه طلبی های اشراف و بزرگان قبیله ای را که همچون آتش زیر خاکستر در درون جامعه نهفته بود، مشاهده می کردند و می دانستند اگر این بغض ها سر بر آوردند، چگونه بنیان جامعه ای را که در مسیر رسیدن به کمال الهی در طول ۲۳ سال بعثت و رسالت ساخته بودند می توانند منحرف سازند. در این میان راویان حدیث نبوی که تربیت شده خاندان وحی و رسالت بودند در مسیر تاریخ سعی کردند با استفاده از فرصت های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که پیش می آمد با بیان احادیث نبوی به زنده نگه داشتن آنها و روشن کردن افکار مردم به خصوص شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) همواره مسیر درست را به جامعه نشان دهند. در همین زمینه چند حدیث از حضرت فاطمه معصومه(س) در زمینه دوستی آل محمد(ص) و حدیث غدیر و منزلت نقل شده است که به علت بی واسطه بودن در میان اصحاب و راویان حدیث دارای اهمیت است و نشان از دقت در انتخاب این احادیث و هدف راوی آن که خود معصوم است، دارد.(۵)

مجموعه احادیثی که هر یک درباره احادیث ناب نبوی است به جایگاه حقیقی امامت، ولایت و غدیر که سرمنشأ آن شکل می گیرد، اشاره دارد. بیان این احادیث از نظر درک شرایط سیاسی و اجتماعی دارای اهمیت فوق العاده ای است، زیرا آگاهی از فرهنگ و منش زندگی پرافتخار خاندان پیامبر(ص) و استمداد معنوی و علمی به این پناهگاه مطمئن و استوار یکی از اصیل ترین راه های شناخت اسلام و بهره مندی از آن است چرا که آنها از سرچشمه زلال اسلام نوشیده اند و تبلوری از مکتب حیات بخش پیامبر اسلام(ص) هستند.

انتخاب بجا و دقیق احادیث و ثبت آن در تاریخ راویان حدیث از تیزبینی و درایت و سیاست مداری و علم حضرت معصومه(س) حکایت دارد که در مکتب علوی تعلیم دیده است و با رسالتی که در عرض الهی بر دوش داشته است، تلاش ویژه ای را در محافل علمی بانوان به کار برد تا با نقل احادیث معتبر نبوی به محدثه آل طه مشهور شود.(۶)

علم و دانش حضرت معصومه(س)

حضرت معصومه(س) در زبان دانشمندان و فقیهان گرانقدر شیعه به لقب کریمه اهل بیت(ع) یاد می‌شود. از میان بانوان اهل بیت(ع)، این نام زیبا تنها به آن حضرت اختصاص یافته است. به طور کلی، سه زیارت‌نامه حضرت معصومه(س) ذکر شده که یکی از آن‌ها مشهور و ۲ تای دیگر غیر مشهور است. اسامی و لقب‌هایی که برای حضرت معصومه(س) در ۲ زیارت‌نامه غیر مشهور با نام هایی همچون طاهره، حمیده، رشیده، تقیه، رضّیه، مرضیه، سیده صدیقه، سیده رضیه مرضیه و سیدةُ نساء‌العالمین ذکر شده است.

همچنین محدثه و عابده از صفات و القابی است که برای حضرت معصومه(س) عنوان شده و بالاترین جایگاه شفاعت، از آن رسول گرامی اسلام(ص) است که در قرآن کریم، از آن به «مقام محمود» تعبیر شده است.

در احادیث فراوانی به قداست قم اشاره شده است. از جمله امام صادق‌(ع) قم را حرم اهل بیت(ع) معرفی و خاک آنرا، پاک و پاکیزه تعبیر کرده است. همچنین ایشان ضمن حدیث مشهوری که درباره قداست قم به گروهی از اهالی ری بیان کردند، فرمودند: «بانویی از فرزندان من به نام فاطمه دختر موسی، در آن‌جا رحلت می‌کند که با شفاعت، او همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.»(۷)

پی نوشت:

۱- آیت اللهی، زهرا، زن، دین، سیاست؛ تهران، سفیر صبح۱۳۸۰

۲- ابن اعثم کوفی، احمد بن محمدبن علی، الفتوح، ترجمه مستوفی الهروی، تهران، انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲

۳- امینی، هادی، فاطمه بنت امام موسی بن جعفر، قم، ۱۳۶۳

۴- بانپور، احمد، زندگی و کرامات حضرت معصومه(س)، نشر الف،۱۳۷۴

۵- جلالی عزیزیان، حسن، فرزندان چهارده معصوم، تهران، مهربان، ۱۳۷۹

۶- شریف رازی، محمد، اثار الحجه، آثار الحجه، قم، دارالکتاب ۱۳۳۲

۷- تاریخ قم، حسن قمی، چ قم.