سفارش های مخصوص حیوانات باربر
الف. نهی از بار بیش از قدرت حیوان: حضرت علی علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: حیوان، شش حق بر صاحبش دارد: «وقتی که پیاده شد، برای او علف بگذارد؛ هر وقت از آبی عبور کرد، درنگ کند و آب را به او نشان دهد؛ به صورتش نزند؛ زیرا که تسبیح پروردگار می گوید؛ پشت او را چون مجلس و مبلمان و جایگاه برای سخنرانی نکند؛ مگر در راه خدا؛ بیش از توان، بارش نکند؛ بیش از قدرت و طاقت از او سواری نگیرد و نخواهد».[1]

ب. تعیین جای بار بر پشت حیوان جهت راحتی حیوان: پیامبر صلی الله علیه و آلهدرباره حیوانات باربر این گونه سفارش کرده اند: «بار حیوانات را عقب تر بگذارید؛ زیرا اگر جلو باشد، خوب راه نمی روند؛ چون ساختار بدنشان طوری است که پاهای عقبشان بیش تر تحمل بار سنگین را دارد و راحت تر راه می روند».[2]

سفارش های مخصوص حیوانات سواری
نهی از سواری خواستن بیش از توان حیوان: پیامبر صلی الله علیه و آله یکی دیگر از حقوق حیوانات ـ در هنگام سوار شدن ـ بر صاحبش را این گونه بیان کرده اند: «بیش از قدرت و طاقت حیوان، از او سواری نگیرد و نخواهد».[3]

نهی از ناموزون و کج سوار شدن بر حیوان: رسول رحمت درباره کیفیت نشستن و سوار شدن بر مرکوب می فرمود: «به طور ناموزون و نامناسب در حالی که پاهایتان را روی هم انداخته اید، بر حیوان ها سوار نشوید، و پشت آنها را محفل و مجلس گفتمان خود نسازید؛ یعنی در حالی که ایستاده اند، همچنان بر پشت آنها سوار نشوید؛ و مشغول سخن گفتن؛ بلکه پایین بیایید و با هم صحبت کنید!»[4] همچنین فرمودند: «در حق این حیوانات زبان بسته، از عذاب خدا بترسید؛ به طور شایسته ای بر آنها سوار شوید».[5]

نهی از نشستن طولانی بر پشت حیوانات: سفارش همیشگی رسول خاتم صلی الله علیه و آله این بود که: «پشتِ مرکبتان را همچون منبر سخنرانی قرار ندهید! خداوند آنها را برای شما تسخیر کرده تا شما را در راه های سخت به منزل برساند. [پیاده شویدو] برروی زمین باهم سخن بگویید».[6]

نهی از سوار شدن چند نفر بر حیوان: نبی خاتم صلی الله علیه و آله از سوار شدن سه نفر بر پشت یک حیوان نهی فرمود.[7] حضرت علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کنند: «سه نفر بر پشت حیوان سوار نشوید؛ زیرا در این صورت یکی از آنان لعن شده است».[8]

دستور به مراعات حال مرکوب لاغر هنگام سوار شدن: رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدارا و مهربانی کردن با حیوان ضعیف در زمان سوار شدن سفارش کرده اند: «هرگاه بر چهارپایان لاغر سوار شدید، آنها را در منزل هایشان (توقف گاه ها) فرود آورید! اگر زمین خشک و بی گیاه بود، با شتاب از آن بگذرید، و اگر زمین سرسبز و پرعلف بود، آنها در آنجا استراحت دهید!».[9]

دستور به بردن حیوان از راه های هموار و آسان: رسول خدا صلی الله علیه و آله در سخنی نیکو، این گونه به یکی دیگر از حقوق مرکوب اشاره کرده اند: «هر وقتی که یکی از شما بر حیوانی سوار شد، آن را از راه های هموار و آسان ببرد؛ و آن را به راه های دشوار و سخت نکشاند».[10]

تشویق و بشارت به کسی که هنگام گذر از گردنه از حیوان پیاده شود: از سفارش های نبی خاتم صلی الله علیه و آله درباره حیوانات سواری این بود که: «کسی که در گردنه (سربالایی) از مرکب خود پیاده شود و پشت سر آن راه برود، همچون کسی است که بنده ای را در راه خدا آزاد کرده باشد».[11]

امر به فرصت دادن به حیوان برای چریدن در زمان عبور از مرغزارها و چراگاه ها: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: «هر موقعی که بر این حیوان ها سوار می شوید، در طول طریق، حقشان را (در منازل و توقف گاه ها) رعایت نمایید! و مانند شیاطین بر آنها سوار نشوید».[12]

دادن آب و علف به حیوان بعد از پیاده شدن: رسول رحمت درباره مرکوب خسته چنین سفارش کرده اند: «هر کسی از شما مسافرت کرد و مرکوبش یک حیوان بود، بعد از آنکه از حیوان پیاده شد، نخستین کاری که می کند، آب و علف دادن به آن حیوان باشد».[13]

سفارش های مخصوص حیوانات و پرندگانی که ذبح می شوند
حقوق مذبوح و شرایط ذبح (کیفیت ذبح): پیامبر صلی الله علیه و آلهدرباره حیوانات قابل ذبح چنین سفارش کرده اند: «در حق این حیوانات زبان بسته، از عذاب خدا بترسید!... و حلال آن را نیز به گونه ای شایسته بخورید و ذبح کنید! چاق و پروار آنها را بخورید! درباره حیوانات، از عذاب خدا بترسید! چاقشان را بخورید و بر سالم و سزاوارشان سوار شوید!».[14]

پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله این گونه به حقوق حیوان مذبوح تصریح کرده اند: «خداوند احسان و نیکوکاری را بر همه چیز نوشته است؛ پس شما هم هر زمانی که می خواهید حیوانی را بکشید، به طور شایسته ای بکشید؛ و هروقت که می خواهید ذبح کنید، نیکو ذبح نمایید! کارد را تیز کرده و ذبیحه را زود راحت کنید!».[15]

از منظر پیامبر صلی الله علیه و آله، حیوان هر اندازه هم کوچک باشد، خردی او دلیلی بر رعایت نکردن حقوق آن حیوان نیست؛ بلکه باید حق او را نیز به خوبی ادا کرد؛ حتی اگر یک گنجشک کوچک باشد: «هر کسی گنجشکی را بدون رعایت حق آن بکشد، خدای تعالی در روز قیامت از او بازخواست خواهد کرد.

سؤال شد که ای رسول خدا! حقّ آن گنجشک چیست؟ فرمود: اینکه او را ذبح کند، نه این که گردنش را بگیرد و سرش را بکنَد و پرت نماید».[16]

همچنین در روایتی نقل شده است قصابی درب طویله گوسفندش را باز کرد تا آن را بِبَرد و سرش را بِبُرد. ناگهان گوسفند گریخت و خود را به رسول رحمت رساند و به دنبال ایشان به راه افتاد. قصاب او را به چنگ آورد و پایش را گرفته و روی زمین می کشید! رسول خدا صلی الله علیه و آله ابتدا خطاب به گوسفند فرمودند: بر فرمان خدا، صبر پیشه کن! و بعد هم خطاب به قصاب فرمودند: و اما شما هم ای قصاب! او را با مهربانی و ملایمت به سوی مرگ ببر![17]

نهی از ذبح کردن شبانه پرنده ای که در آشیانه خوابیده: امام صادق علیه السلام نقل می کنندکه پیامبر صلی الله علیه و آله از بیرون کشیدن جوجه و مرغ از آشیانه و نیز در هنگام خوابشان، نهی فرموده اند[18] در روایت دیگری از گرفتن پرنده ها در شب منع کرد و فرمود: شب امانِ پرندگان است و در این وقت در امانند.[19]

مخصوص حیوانات بچه دار
نهی از دوشیدن تمام شیر حیوان و سهم نوزاد: یکی از یاران آن حضرت می گوید: یک شتر شیرده را به رسول خدا هدیه دادند. ایشان مرا امر فرمودند تا آن را بدوشم. بنده نیز آن را دوشیدم؛ البته در دوشیدن تلاش زیادی کردم و سخت آن را دوشیدم؛ وقتی آن جناب این زیاده روی مرا در دوشیدن دید، فرمود: این گونه ندوش! و برای بچه او نیز سهمی باقی بگذار.[20]

جلوگیری از جدایی [دائمی ]بین مادر و بچه اش: پیامبر صلی الله علیه و آله درباره مادران و نوزادان این چنین سفارش کرده اند: «مادران را حیران و واله بچه هایشان نکنید؛ بین مادر و فرزندش جدایی نیندازید که حیران می شوند![21]

در روایتی از ابن مسعود نقل شده است: در خدمت رسول خدا به جایی می رفتیم. یکی از همراهان وارد جنگلی شده و تخم های پرنده ای را با خود آورد. پرنده مادر (تخم گذار) به دنبال ما آمده، بر گِرد سر رسول خدا صلی الله علیه و آله و ما می چرخید و بال بال می زد. وقتی که پیامبر این صحنه را دید، فرمودند: کدام یک از شما، این پرنده را آزرده و مصیبت زده کرده است؟ مردی از میان گفت: من یا رسول اللّه تخم های ـ طبق روایتی دیگر، جوجه ـ او را برداشته ام. حضرت رسول به خاطر رحم کردن بر آن پرنده فرمودند: تخم ها (یا جوجه هایش) را به او رد نمایید!.[22]

سفارش های مخصوص حیوانات خاص
نهی از بستن و زندان کردن سگ: رسول خاتم صلی الله علیه و آله از اسیر کردن حیوانات ناراحت می شدند و از این کار برحذر می داشتند؛ حتی اسارت سگ را کاری نادرست دانسته و باعث نقص خیرات و عذاب آخرت شمرده اند. ایشان در این زمینه فرموده اند: کسی که سگی را ببندد و نگه دارد [اسیر نماید]، هر روز از عمل او، قیراطی [و طبق برخی روایات، دو قیراط] کم می شود؛ به جز این سگ ها که بستن آنها جایز است: سگِ موذی و خطرناک، سگِ شکاری، سگ حافظ زراعت یا حافظ گوسفند ـ و در روایت دیگر ـ و سگ نگهبان خانه.[23]

از بین بردن حیوان موذی جایز است[24] و یکی از این حیوانات سگ هار است؛ اما اسلام تأکید دارد که جایز نیست همین سگ موذی را حبس کنند تا از گرسنگی و تشنگی بمیرد؛ بلکه باید آن را به طور مناسبی از بین ببرند. نکته دیگر، اینکه، در اسلام، کشتن سگ ها نیز دیه دارد؛ دیه سگ شکاری چهل درهم و دیه سگ نگهبان بیست درهم است.[25]

بر حذر داشتن از به بند کشیدن گربه و حبس آن: رسول خدا صلی الله علیه و آله در سخنی دیگر، حبس حیوان را باعث عذاب شدید آخرت بیان کرده اند. ایشان در جریان سفر معراج فرمودند: «زنی ـ که صاحب گربه ای بود ـ را در میان آتش دیدم که گربه اش نیز از هر طرف او را گاز می گیرد و می درد؛ علتش این بود که آن زن ـ در دنیا ـ این حیوان را بسته بود؛ بدون آنکه غذایی به او بدهد یا آزادش نماید تا خودش حیوانی را شکار کند؛ یعنی حبس، بدون غذا و آزادی!».[26]

نهی از دشنام به شتر؛ به خاطر صلح: رسول رحمت فرمودند: «به شتران، فحش ندهید؛ چون مانع از خونریزی و کشته شدن بشر می شوند؛ و آشتی دهنده و مُصلح می باشند!».[27]

دستور به رعایت حقوق اسب در وقت پیرایش: رسول رحمت درباره آرایش و پیرایش می فرمودند: «موی پیشانی اسبان را نچینید؛ زیرا خیر در آنهاست. موی یال آنها را مچینید؛ چون آنها را گرم می نماید. دم آنها نچینید، کوتاه نکنید؛ زیرا که پشه پران آنهاست».[28]

تشویق به پاک کردن جو برای اسب: از حضرت علی علیه السلام نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «تا قیام قیامت، خیر بر پیشانی اسبان، بسته شده. کسی که برای رضای خدا از اسبی نگهداری کند، تمیز کردن استراحتگاه و دادن آب و علف به آن حیوان، در روز قیامت جزو اعمال نیک او محاسبه می شود؛ به بیانی دیگر، کسی که اسبی را ـ برای رضای خدا ـ به استراحتگاهش ببرد و به او آب و علف بدهد؛ و جایش را جارو نماید، آن آب و علف و زحمات، در ترازوی حسناتش در روز قیامت، سنگینی خواهد کرد».[29]

یکی از اصحاب را دیدند که خودش جوهای اسبش را پاک می کند، به او گفتند: چرا نمی گذاری تا دیگران این کار را بکنند؟ گفت: از پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: «مردی نیست که خودش برای اسبش جوها را پاک کند؛ مگرآنکه خداوندبه قدرهردانه ای،حسنه ای برایش می نویسد».[30]

مخصوص پرندگان
نهی از کشتن پرنده و اخطار به محاکمه قاتل: پیامبر رحمت به کسانی که بیهوده جانداران را می کشند، هشداری سخت داده و آنان را از محاکمه آخرت باخبر ساخته است: «هر حیوانی ـ پرنده یا غیرپرنده ـ که به ناحق کشته شود، در روز قیامت از قاتل خود شکایت خواهد کرد».[31]

حضرت در کلامی دیگر، به طور مشخص به کشندگان پرنده ها، به ویژه گنجشک، اشاره کرده اند: «اگر کسی گنجشکی را بیهوده بکشد، آن گنجشک در روز قیامت در پیشگاه خدا فریاد می زند و شکایت می کند که: فلانی مرا بیهوده کشت؛ بدون آنکه از این کشتن، سودی ببرد! و نگذاشت که از حشرات زمین، استفاده نمایم و چیزی بخورم. طبق روایت دیگری، شکوه می کند و می گوید: خدایا! از این قاتل من، بپرس که چرا بی جهت مرا کشتی؟!».[32]

نهی از شکار شبانه پرندگان و تیراندازی به جوجه هایشان: پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله در مورد شکار پرندگان سفارش هایی کرده اند تا حقوق آنها در حد امکان رعایت شود. یکی از آن سفارش ها، روایتی است که امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده اند: «شبانگاهان، جوجه را از آشیانه اش در نکشید؛ چه اینکه پرنده را ـ برای سر بریدن ـ هنگام خوابش از لانه بیرون نیاورید تا اینکه صبح شود.»

مردی سؤال کرد که «هنگام خوابش» چه وقتی است؟ آن حضرت فرمود: «شب، هنگام خواب اوست. بنابراین شبانه به سراغش نروید؛ تا اینکه صبح شود، و همین طور جوجه پرندگان را در لانه شان و قبل از پردرآوردن و پرواز کردن شکار نکنید؛ اما زمانی که قدرت پرواز پیدا کردند، می توانید به دنبال شکارشان بروید».[33]

هشدار به شکارچیان: رسول رحمت در برخی از سخنانشان، از آسیب شکار کردن برای شکارچی سخن گفته اند و پیامدهای آن را نیز بیان کرده اند. ایشان درباره اصل شکار کردن می فرمایند: «هر کسی به دنبال شکار رود (شکارچی)، غافل می گردد»[34]

براساس روایتی آن حضرت فرموده اند: «هیچ شکاری صید نمی شود، مگر اینکه یک تسبیح گوی کم می شود؛ خدای متعال هیچ نبات و گیاهی را نمی رویاند، مگر اینکه یک فرشته را بر آن می گمارد؛ فرشته ای که تسبیح و ذکر آن گیاه را تا روز قیامت بشمارد و بنگارد؛ شاخ و برگ هیچ درختی ریخته نمی شود و هیچ درختی قطع نمی گردد، مگر به نقص تسبیح.[35]

پیامبر صلی الله علیه و آله از شکارکردن در ایام مخصوص ـ تولیدمثل ـ نهی می فرمود و خودش نیز هرگز شکار نکرد.[36]

نهی از کشتن چند جنبنده و پرنده خاص: از امام صادق و امام رضا علیهماالسلام با اندکی تفاوت نقل شده است: «رسول خاتم صلی الله علیه و آله از قتل شش موجود زنده نهی فرموده: زنبور عسل، مورچه، قورباغه، مرغ سبزک (سبزقبا)، هدهد (شانه به سر) و پرستو».[37]

نهی از کشتن جانداران؛ به جز موذی: ابن عباس می گوید: رسول خاتم صلی الله علیه و آله از کشتن هر جانداری نهی فرمود؛ مگر آنکه جانور موذی باشد و آزار برساند [آن هم به روشی نیکو][38] رسول خاتم صلی الله علیه و آله در روایت دیگری، از کشتن حیوانات نهی فرمود؛ مگر آنکه حیوان حلال گوشت و برای خوردن باشد[39] البته این کشتن نیز شرایط نیکویی دارد.[40]

سفارش های مخصوص آبزیان
پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله برای آبزیان حقوقی برشمرده اند و به دیگران نیز سفارش کرده اند تا آنان را اذیت نکنند. گاهی آن سفارش ها به طور عمومی و در مورد رعایت حقوق تمام ساکنان آسمان و زمین و آبزیان بوده و گاهی نیز به طور خاص از آنها نام برده اند.

حضرت علی علیه السلام فرمودند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله به شدت از بول کردن در آب نهی نمودند؛ مگر آنکه از سر ناچاری و ضرورت باشد».[41] حضرت در حدیث دیگری فرموده اند: «آب هم ساکنانی و آبزیانی دارد؛ با بول و ادرار کردن در آب، آنان را اذیت نکنید!».[42]

نهی از قتل قورباغه و تعین جریمه برای قاتل: جابر از نبی خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده است: «هر کس قورباغه ای را بکشد ـ چه در حال احرام باشد یا نباشد ـ باید یک گوسفند کفاره بدهد»[43] همچنین فرموده اند: «قورباغه ها را نکشید؛ چون غرغرکردن و صداکشیدن او، تسبیح خداست».[44]

روایت شده است یک پزشک در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله، از قورباغه و استفاده دارویی از آن سخن به میان آورد. آن حضرت بی درنگ،آن پزشک راازکشتن قورباغه نهی فرمود.[45]

سفارش های مخصوص حشرات، موجودات شبگرد و ذره بینی
هشدار به مزاحمان موجودات ذره بینی و شبگرد: امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کنند: «وقتی که پاسی از شب بگذرد، کمتر بیرون بروید و از ترددهای غیرضروری در معابر بپرهیزید؛ زیرا خداوند ریزموجوداتی دارد که در آن ساعت، آنها را در زمین می پراکند؛ یعنی ممکن است که آنها را نبینید و زیر پایتان کشته و لگدمال شوند؛ چون برخی از موجودات در روز از لانه خود بیرون نمی آیند و شب هنگام، بیرون آمده و به دنبال روزی می افتند»[46]

نهی از کشتن زنبور و آتش زدن لانه آن: براساس روایت های بسیاری، رسول رحمت از کشته شدن زنبور عسل نهی فرموده است[47] انس بن مالک نقل کرده است: «پیامبر خاتم صلی الله علیه و آلههرگز دوست نداشت که لانه زنبور بی عسل را هم با آتش بسوزانند».[48]

نهی از غارت اموال (دسترنج) مورچه: پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله نگران نابودی اموال و از بین رفتن زحمت ریزموجودات نیز بود؛ به گونه ای که درباره آنها سفارش می کرد. امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید: «رسول خدا نهی فرمود از اینکه آنچه را که مورچه با دست و دهان حمل می کند، از چنگش بگیرند و بخورند»[49]؛ وصی آن حضرت؛ علی بن ابی طالب علیه السلام فرمودند: «به خدا قسم اگر همه آسمان ها و زمین را به من ببخشند و در مقابل این عطا، از من بخواهند تا با گرفتن پوست یک جو از دهان مورچه ای عصیان کنم، چنین نخواهم کرد»[50]

نهی از کشتن مورچه و آتش زدن لانه اش: رسول مهربانی بارها از کشتن مورچه نهی کرده اند؛ گاهی به تنهایی، و در برخی موارد در کنار نام زنبور عسل و چند پرنده دیگر از کشتن آن نهی کرده است. انس بن مالک می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: «مورچه را نکشید!»[51]

نتیجه گیری
در این نوشتار، دیدگاه نظری و عملی رسول خاتم صلی الله علیه و آله درباره حقوق انواع حیوانات بیان شد. از موجودات ذره بینی تا غول پیکر، از اهلی تا وحشی، از درنده تا گزنده و چرنده و پرنده و آبزی و خشک زی، همه وهمه از نگاه مهربان ایشان پنهان نماندند. از نوزاد حیوان وحشی تا تخم یک پرنده و جوجه تازه پای آنها را سفارش به مهربانی نمودند. با قاتلان حیوانات وعده برخورد دنیوی و اخروی داد. برای کشنده یک قورباغه جریمه تعیین فرمود و برای قاتل یک گنجشک، محاکمه در قیامت!

از محل خواب، خوراک، علف، و تمام مواد و ضروریات زندگی حیوان سخن و سفارش فرمود. از مهربانی با حیوانات تعریف نمود و همه را به رعایت حال حیوانات و شکنجه نکردن آنها تشویق و ترغیب فرمود؛ با این وصف، چنین رسول مهربانی که این همه به حیات و حقوق حیوانات سفارش می کند و عمل می نماید؛ نسبت به انسان چقدر مهربان است تنها خدای بزرگ می داند و بس؛ به همین دلیل خدا در وصفش فرمود: تو را رحمتی برای جمیع جوامع فرستادم؛ [حتی جوامع حیوانی].

پیوند :حقوق حیوانات در سیره و سخن رسول رحمت- قسمت اول

پی نوشت ها:

[1]صدوق، 1410ق. ج 2، ص 187؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 201و210

[2]صدوق، 1410ق، ج 2، ص 191؛ مجلسی، 1403ق،ج64،ص215؛ متقی هندی، 1409ق، ج 9، ص 62

[3]صدوق، 1410ق، ج 2، ص 187؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 201 و 210؛ حرّ عاملی، 1418ق، ج 3، ص 348

[4]مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 214؛ مجلسی، 1409ق، ج 22، ص 456؛ صدوق، 1410ق، ج 2، ص 188

[5] متقی هندی، 1409ق، ج 9، ص 62و67)

[6] مجلسی، 1403ق،ج64،ص219ـ220؛متقی هندی،1409ق، ج 9، ص 64؛ زبیدی شافعی، 1346ق، ج 2، ص 115

[7]مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 216؛ دمیری، بی تا، ج 1، ص 221

[8]مجلسی، 1409ق، ج 22، ص 459

[9]صدوق، 1410ق، ج 2، ص 189؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 213

[10]متقی هندی، 1409ق، ج 9، ص 62

[11]متقی هندی، 1409ق، ج 9، ص 69؛ دمیری، بی تا، ج1، ص 366

[12]متقی هندی، 1409ق، ج 9، ص 63؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 211

[13]صدوق، 1410ق، ج 2، ص 189

[14]متقی هندی، 1409ق، ج 9، ص 62

[15]زبیدی شافعی، 1346ق، ج 2، ص 106

[16]دمیری، بی تا، ج 2، ص 120؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 306؛ متقی هندی، 1409ق، ج 15، ص 37و40

[17]صنعانی، بی تا، ج 4، ص 493

[18]کلینی، 1367، ج6، ص216؛ مجلسی،1409ق، ج21، ص356

[19]هیثمی، 1697م، ج4، ص3؛ مجلسی، 1409ق، ج21، ص356

[20]دمیری، بی تا، ج 2، ص 318؛ بیهقی، بی تا، ج 6، ص 131

[21]متقی هندی، 1409ق، ج 9، ص 75

[22]دمیری، بی تا، ج 1، ص 265؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 71و72

[23]بخاری، 1401ق، ج 3، ص 67؛ حنبل، بی تا، ج 2، ص 37و60

[24]مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 269؛ دمیری، بی تا، ج 1، ص 215و383

[25]صدوق،1415ق،ص534

[26]مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 268؛ دمیری، بی تا، ج 2، ص 251

[27]شریف رضی، 1422ق، ص 307ـ308؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 142

[28]مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 173؛ ابن اثیر، بی تا، ج 3، ص 352و363

[29]مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 165؛ طبرانی، 1405ق، ج 7، ص 97

[30]مجلسی، 1403ق، ج64، ص 177؛ دمیری، بی تا، ج2، ص211

[31]محمدی ری شهری، 1379، ج 3، ص 1346

[32]مجلسی، 1403ق، ج 61، ص 306؛ ج 64، ص 4؛ متقی هندی، 1409ق، ج 15، ص 37ـ38

[33]کلینی، 1367، ج 6، ص 216؛ مجلسی، 1409ق، ج 21، ص 356

[34]قضاعی، 1361، ص 441؛ مجلسی، 1403ق، ج 65، ص 281

[35]دمیری، ج 2، ص 176؛ متقی هندی، 1409ق، ج 1، ص 444ـ445؛ ج 2، ص 254

[36]کتانی، بی تا، ج 2، ص 66

[37]دمیری، بی تا، ج 1، ص 294؛ ج 2، ص 86،204؛ مجلسی،1403ق،ج64، ص 244، 291و294

[38]متقی هندی، 1409ق، ج 15، ص 39؛ سیوطی، 1401ق، ج 2، ص 702

[39]دمیری، بی تا، ج 2، ص 363؛ کتانی، بی تا، ج 2، ص 66

[40]مجلسی، 1409ق، ج 21، ص 369

[41]نوری طبرسی، 1407ق، ج 1، ص 271

[42]نوری طبرسی، 1407ق، ج 1، ص 271؛ عرب باغی، 1329، ص 45

[43]دمیری، بی تا، ج 2، ص 85؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 295

[44]مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 294

[45]جوزیه، بی تا، ص122و294؛ دمیری، بی تا، ج2، ص86

[46]مفید، 1414ق، ص 64؛ مجلسی، 1403ق، ج 73، ص 264

[47]عرب باغی، 1329، ص 48؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 244، 291و294

[48]دمیری، بی تا، ج 2، ص 10

[49]مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 261؛ دمیری، بی تا، ج 2، ص 370

[50]نهج البلاغه، خ 224

[51]دمیری، بی تا، ج 2، ص 369؛ مجلسی، 1403ق، ج 64، ص 224و291