غالیان

[طیاره]
در اصطلاح به افراد و گروه هایی می گویند که اعتقاد به اولوهیت امام علی (علیه السلام)[1] و سایر ائمه (علیهم السلام)[2] از جمله امام صادق (علیه السلام)[3] پیدا کردند و یا قائل به نبوت آن ها شدند.[4] یا ادعا می کردند که فرستاد و رسول خدای مورد ادعای خود هستند.[5] این افراد قائل به تناسخ[6] و حلول[7] بودند یعنی معتقد به انتقال ارواح از بدنی به بدن دیگر در این دنیا و حلول و تجلی روح خدا در بدن ائمه (علیهم السلام) گشتند. همچنین اینان مسکل اباحی گری را در پیش گرفتند و به ارتکاب محرمات مثل ترک نماز و شرب خمر پرداخته و تنها شناخت امام را برای رستگاری کافی می دانستند.[8] این گروه از غالیان افراطی در دوران خود گاهی به عنوان طیاره (پرواز کننده) خوانده می شدند.[9] به این معنی که اینان خیلی از راه حق منحرف شده و به مسیر گمراهی و ضلالت پریده اند. در کتب رجالی نیز این افراد با عباراتی نظیر غالی المذهب[10] و فاسد الروایه[11] یا فاسد الروایه و الدین[12] معرفی و مدح شده اند.

[مفوّضه]
گروه دیگری نیز از غالیان بودند که در درجه کمتری از غلو و افراط قرار داشتند. و قائل به اولوهیت یا نبوت ائمه (علیهم السلام) نبودند اما معتقد بودند که خداوند پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام) را به شکل منحصر به فردی خلق کرده و تدبیر امور جهان من جمله خلق و روزی را به آن ها واگذار کرده است.[13] همچنین آنان عالم به تمام امور غیبی[14] و زبان جمیع ماخلق الله[15] هستند و آنانند که می میرانند و زنده می کنند.[16] این شاخه از غلات که به مفوضه شهرت داشتند[17] همچنین اعتقاد داشتند که ائمه(علیهم السلام) می توانند احکام شرعی را نسخ کنند و همانند پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز وحی دریافت می کنند.[18] از معتقدان به این امور با عناوین مرتفع القول و یا اهل ارتفاع نام برده اند.[19] به این وجه تسمیه که این افراد در نقل فضائل و درجات ائمه (علیهم السلام) از حد معمول خارج شده و ائمه (علیهم السلام) را به جایگاهی بالاتر از حد خود برده اند.

پس فرق غالیان دسته اول با این گروه در این بود که غالیان افراطی ائمه (علیهم السلام) را در عرض خدا قرار می دادند و آنان را خدا می دانستند؛ اما این گروه که مفوضه خوانده شدند ائمه (علیهم السلام) را مخلوق می دانستند ولی معتقد بودند که خداوند بعضی از قدرت خود را به ایشان واگذار کرده و آنان هستند که از جانب خدا جهان را تدبیر می کنند یعنی به نوعی قدرت ائمه (علیهم السلام) را در طول قدرت خدا می دانستند. در احادیث شیعه نیز از گروه اول به عنوان کفار و از صنف دوم به عنوان مشرک نام برده شده[20] چرا که غالیان افراطی اساساً ائمه (علیهم السلام) را خدا می انگاشتند ولی مفوضه برای خدا در اعمال و رفتارش شریک قائل می شدند.

فعالیت ها و اقدامات غالیان
الف) جعل روایات با سند صحیح و نسبت دادن آن ها به ائمه (علیهم السلام)
یکی از خطرناک ترین و مصیبت بارترین اقدامات آنان جعل روایات با مضامین کفرآمیز و الحادی بود که این روایات را با سند درست و معتبر به یکی از معصومین (علیهم السلام) نسبت می دادند تا با مقاصد شوم خود دست یابند. در گستردگی این اقدام آن ها همین بس که زراره بن اعین یکی از بزرگترین دانشمندان شیعه و از اصحاب امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) آرزو می کرد که بتواند آتشی فراهم آورد و تمام احادیث شیعه را بسوزاند[21] که نشان از نفوذ فراوان این روایات جعلی در کتب حدیث داشت.

هشام بن حکم از امام صادق (علیه السلام) نقل می کند که فرمودند: مغیره بن سعید[22] (یکی از غالیان ملحد) تعمداً به پدرم مطالب دروغ نسبت می داد. یاران او در بین اصحاب پدرم نفوذ می کردند و کتاب های حدیث آن ها را به عنوان امانت قرض می گرفتند و به مغیره بن سعید می دادند او هم مطالب کفرآمیزی به پدرم نسبت می داد و در آن کتاب ها ثبت می کرد. سپس آن ها را به یاران خود می داد و به آنان امر می کرد که آن مطالب را در میان شیعیان تبلیغ کنند. پس هرچه از مطالب غلو آمیز در کتب اصحاب پدرم دیده می شود همه از جعلیات مغیره بن سعید است.[23]

نمونه دیگر: یونس بن عبدالرحمن قمی از اصحاب نزدیک امام کاظم (علیه السلام) و از مدافعان سرسخت امامت حضرت رضا(علیه السلام)[24] در امر حدیث بسیار سخت گیری می کرد و صحت بسیاری از احادیث را منکر می شد. ایشان می گوید: هنگامی که در عراق بودم با جمعی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) برخورد نمودم از آنان حدیث شنیدم و برخی از کتب آن ها را گرفتم. کتاب ها را به نزد امام رضا(علیه السلام) بردم امام پس از مشاهده کتاب ها بسیاری از احادیث را که منسوب به امام صادق(علیه السلام) بود را انکار کرده و فرمودند: خدا ابوالخطاب (از غالیان ملحد زمان امام صادق(علیه السلام) که بارها از سوی ایشان مورد لعن قرار گرفت)[25] را لعنت کند و همچنین یاران او را، که تا امروز هم در کتب یاران امام صادق(علیه السلام) دست می برند و حدیث جعل می کنند.[26]

آن طور که ملاحظه شد از زمان امام باقر(علیه السلام) که مغیره بن سعید جعل احادیث و وارد کردن آن ها در کتب حدیث را به کثرت آغاز کرد تا زمان امام رضا(علیه السلام) غالیان به ساختن و نشر احادیث غیرصحیح اقدام می کردند و می توان تصور کرد که اینان تا آن زمان چه مقدار از کتب حدیثی شیعه را به جعلیات خود آلوده کرده بودند.

ب) جعل روایات در قدح یاران صدیق ائمه (علیهم السلام) و تفکر ایشان
از دیگر اقدامات آنان ساختن روایاتی در مذمت اصحاب وفادار ائمه (علیهم السلام) و نفی افکار آنان بود مثلاً روایاتی در قدح زراره بن اعین ساختند[27] کسی که از اصحاب اجماع[28] و به قول امام صادق(علیه السلام) از مصادیق «السابقون السابقون اولئک المقربون» می باشد.[29] زراره از جمله کسانی بود که یاران امام صادق (علیه السلام) اصحاب ابوالخطاب را به وسیله دشمنی با او می شناختند.[30]

در موردی دیگر غالیان جمعیت فراوانی از شیعیان را که در تشییع جنازه عبدالله بن ابی یعفور شرکت داشتند از زبان امام صادق (علیه السلام) مرجئه شیعه قلمداد کردند.[31] عبدالله بن ابی یعفور شخصی نزدیک به امام صادق (علیه السلام) بود که تاییدات بی نظیری را از سوی ایشان دارد[32] و به شدت با افکار و اندیشه های غالیانه مخالفت می کرد.[33] مرجئه فرقه ای بودند و یا بهتر بگوییم اندیشه ای بود که توسط بنی امیه ایجاد شد و باعث تقویت نظامشان می شد. این اندیشه در میان اهل سنت رواج یافت. اینان معتقد بودند که معصیت به ایمان ضربه نمی زند و عصمت از لوازم ضروری امامت نیست.[34] غالیان با نسبت دادن اندیشه های مرجئه به تشییع کنندگان جنازه ابن ابی یعفور در حقیقت در صدد ضربه زدن به شخص او و اندیشه های معتدلش بودند که در آن زمان طرفداران فراوانی داشت.

به طور کلی غالیان مخالفین خود، شیعیان و کسانی که صفات فوق بشری برای ائمه (علیهم السلام) قائل نمی شدند را مقصره[35] می خواندند یعنی این که اینان در شناخت حقیقت امام(علیه السلام) و فضایل او دچار تقصیر شده اند و از درک کنه آن عاجز مانده اند که توهینی به خیل عظیم شیعیان محسوب می شد. و این گونه خود و پیروان نظرات شان را در راه صحیح و واقعی معرفی می کردند.

فعالیت غالیان به این مسائل محدود نمی شود و گستره اقدامات آنان بیش از این بود اما به علت محدودیت این قسمت از بحث را به این جا ختم می کنیم که تبیین کامل اقدامات آن ها در این مجال نمی گنجد.

نتایج فعالیت غالیان و عکس العمل جامعه اسلامی
فعالیت این جریانات انحرافی اثرات بسیار مخربی در اجتماع بر جای گذاشت و باعث شد که ذهنیت بدی در جامعه نسبت به شیعیان ایجاد شود.

فعالیت مخرب آن ها به حدی بود که امام صادق(علیه السلام) در مورد آن فرمود: این وقایع ضررش برای اسلام و مسلمین از ضرر قتل امام حسین(علیه السلام) به وسیله یزید بیشتر است. زیرا این مصائب از جانب گروهی است که دوستی ما را به خود بسته اند و پندارند موالات ما را در دین خود گرفته اند و به امامت ما عقیده دارند. سپس می فرمایند: اصولاً این گونه افراد شیعه ما نیستند.[36]

البته احتمال بسیار زیادی وجود دارد که این جریانات به وسیله بعضی محافل سیاسی وابسته به حکومت، مخفیانه حمایت و تأیید می شدند تا از سویی هم ذهنیت مردم را نسبت به ائمه (علیهم السلام) و عموم شیعیان بدبین سازند و هم ائمه (علیهم السلام) و جامعه شیعه را دچار یک معضل درون گروهی کرده، تا ائمه (علیهم السلام) و یارانشان به جای نشر و ترویج معارف اصیل دینی در اجتماع، وقت و همت شان را مصروف دفع اعتقادات باطل آن ها کنند که نشانه هایی نیز از این نوع روابط موجود است.[37]

اقدامات غالیان باعث می شد که حتی حضرت امام صادق (علیه السلام) احیاناً در نظر برخی افراد فردی ضعیف الحدیث باشد چرا که غلات به خاطر رسیدن به مطامع خود احادیث منکر زیادی از جانب حضرت نقل می کردند. مثلاً از جانب حضرت نقل می کردند که معرفت امام از نماز و روزه کفایت می کند و یا این که حضرت علی (علیه السلام) در میان ابرهاست و همراه با وزش باد حرکت می کند و این که خدای آسمان و خدای زمین امام است و وقتی مردم این احادیث را می شنیدند ایشان را تضعیف می کردند.[38]

برخی از متأخرین اهل سنت هم عقیده دارند که آن قدر مطالب کذب و جعلی از جانب امام صادق (علیه السلام) نقل کردند که دانش ایشان در میان آن مجعولات گم شد تا بدان حد که بخاری از نقل احادیث ایشان خودداری کرد.[39]

در حدیثی هم امام رضا(علیه السلام) می فرمایند که مخالفین ما احادیثی در فضل ما جعل کرده اند که برخی شامل غلو در حق ما و در برخی دیگر تصریح به بدی دشمنان ما شده است …. و اگر مردم احادیث غلوآمیز را بشنوند شیعیان ما را تکفیر می کنند و اگر بدی های دشمنان ما را بشنوند ما را صراحتاً دشنام می دهند.[40]

و در حدیث دیگری امام صادق(علیه السلام) می فرمایند: ما اهل بیت (علیهم السلام) راستگو هستیم اما همیشه هستند کسانی که بر ما دروغ می بندند و به واسطه دروغ آن ها وثاقت ما نزد مردم از بین می رود.[41]

و به راستی بیشترین سود و منفعت از فعالیت و اقدامات غالیان نصیب چه کسانی می شد؟

موضع و عکس العمل امام صادق(علیه السلام) در برابر غالیان
باید گفت که امام صادق (علیه السلام) به شدت از اقدامات غالیان معذب و مضطرب بودند و بارها اتفاق می افتاد که به خاطر مطالب غلوآمیزی که به ایشان نسبت می دادند به گریه می افتادند و محاسن مبارک شان از شدت ریزش اشک نمناک می شد[42] و اظهار می داشتند که به خاطر مطالب کفرآمیز آن ها شب ها با ترس و خوف به بستر می روند و همانند کسی که در بیابان و کوه سرگردان است در بستر بی قراری می کنند.[43]

اما در مورد برخورد امام(علیه السلام) با آن ها؛

الف) اعلام انزجار از غلات و لعن آن ها
امام صادق(علیه السلام) در موارد متعدد و به کرات غالیان را مورد لعن خویش قرار داده و از آنان برائت جسته اند که به عنوان نمونه مواردی ذکر می شود. ایشان در مورد ابوالخطاب که از غالیان ملحد بود فرمودند من از هیچ کس به اندازه او اذیت و آزار ندیدم. خدا او و یارانش را لعنت کند و خداوند لعنت کند کسانی را که در باطل بودن آن ها مردد هستند.[44] شهرستانی می گوید: هنگامی که امام صادق(علیه السلام) از مطالب غلوآمیز غلات آگاهی یافت از او بی زاری جست و او را لعنت کرد و به اصحابش هم دستور داد که او را لعنت کنند و در موضع گیری علیه او بسیار صریح و بی پرده عمل کرد.[45] در موارد دیگری هم امام(علیه السلام) او را فاسق و کافر و مشرک معرفی کردند[46] و نیز او و مغیره بن سعید را به جهنم بشارت دادند.[47]

کشّی از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که ایشان به بشار شعیری از سرکردگان غلات فرمودند: از نزد من دور شو، خداوند تو را لعنت کند، خدا هیچ وقت من و تو را در زیر یک سقف جمع نکند. سپس هنگامی که او بیرون رفت فرمودند: وای بر او ای کاش وی سخنانی مانند قول یهود و نصاری و مجوس و صابئه می گفت. به خدا سوگند هیچ کس مانند این فاجر عظمت خدا را کوچک نکرده است. به درستی که او شیطان پسر شیطان است.[48]

ب) باطل شمردن اندیشه های غلات و تبیین عقاید صحیح
در این زمینه نیز موارد متعددی وجود دارد که امام(علیه السلام) به صراحت عقاید غالیان را تخطئه کرده و همچنین مقام و درجه واقعی خود را بیان کرده اند. تا آن جا که در مواردی مقصره یعنی قاصرین در شناخت مقام و صفات امام(علیه السلام) را برتر از غالیان و کسانی که به آنان نسبت های فوق بشری می دادند، می دانستند.[49]

یکی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) به ایشان گفت عده ای عقیده دارند که شما خدا هستید. امام فرمودند: گوش و چشم و مو و پوست و گوشت و خون من از این افراد برائت می جویند و خدا و پیغمبر(صلی الله علیه و آله و سلم) هم از آنان بیزار هستند و اینان بر دین من و پدران من نیستند. سپس آن فرد پرسید پس شما کیستید؟ (یعنی مقام واقعی شما چیست؟) امام(علیه السلام) پاسخ دادند ما خزاین علم خدا و ترجمان وحی او هستیم. انسان هایی هستیم معصوم که خداوند اطاعت از ما را واجب ساخته و از نافرمانی ما منع نموده است و ما حجت خدا بر تمامی اهل آسمان و زمین هستیم.[50]

در موارد دیگری هم امام (علیه السلام) در رد عقاید غلات بر این نکته تأکید می کردند که آن ها افرادی مانند سایر بندگان خدا هستند و از این جهت تفاوتی با آن ها ندارند و اگر از مسیر صحیحی که خداوند معین کرده خارج شوند در پیشگاه خداوند محاسبه می شوند. به عنوان مثال روزی امام صادق (علیه السلام) پس از این که مغیره بن سعید را لعنت کرده و عقاید او را نکوهش نمودند، فرمود: ما بندگانی هستیم که خداوند ما را خلق کرده و از میان سایرین برگزیده است. ما به تنهایی بر هیچ خیر و شری قدرت نداریم و اگر خداوند ما را بیامرزد به رحمت اوست و اگر عذاب کند به خاطر گناهان مان است. به درستی که ما می میریم و در قبر گذاشته می شویم و سپس برانگیخته شده و در برابر تمامی اعمال مان مسئول هستیم.[51]

امام(علیه السلام) در پاسخ افرادی مانند مفضل بن عمر که معتقد بودند ایشان روزی بندگان را معین می کند به حجر بن زایده و عامر بن جزاعه فرمودند: به خدا سوگند روزی ما را هیچ کسی جز خدا معین نمی کند. من خودم هم برای تأمین قوت اهل خود نیاز پیدا کردم و از این بابت سینه ام تنگ شد تا این که راه حلی پیدا کردم و توانستم طعام آن ها را به دست آورم و آن گاه آرام گرفتم.[52]

در مورد دیگری امام (علیه السلام) سخن افرادی را که قائل به علم غیب مطلق برای آنان بودند و می گفتند امام تعداد قطرات باران و نیز ستارگان، برگ های درختان، ریگ ها و … را می داند، رد کرده و دستانشان را رو به آسمان بلند کرده و سه بار فرمودند سبحان الله به خدا سوگند این گونه نیست این ها را کسی جز خدا نمی داند.[53] و موارد متعدد بسیاری که در این جا از ذکر آن ها خودداری می کنیم.

ج) منع نمودن شیعیان از هم نشینی و مراودت با آنان
امام صادق(علیه السلام) مکرراً و مؤکداً از یاران و پیروان خود خواستند که از مجالست و هم نشینی با آنان خودداری کنند تا احیاناً از عقاید باطل آنان متأثر نشوند و سایر مردم هم با دیدن اصحاب و پیروان ائمه (علیهم السلام) با افراد منحرف آنان را به آن جریان فاسد منتسب نکنند و هم اینکه اعلامی باشد که ائمه (علیهم السلام) و یاران شان آنان را مورد تأیید قرار نمی دهند و از مجالست با آن ها خودداری می کنند. در این زمینه نیز نمونه های متعددی وجود دارد. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: کمترین چیزی که شخص را از ایمان بیرون می برد مجالست با غالی و استماع و تصدیق قول اوست.[54] مفضل بن یزید از امام صادق(علیه السلام) نقل می کند که در مجلسی سخن از غالیان و اصحاب ابوالخطاب به میان آمد. پس امام فرمودند: با اینان نشست و برخاست نکنید، مصافحه نکنید و هیچ گاه هم خوراک آنان نشوید.[55] در روایت دیگری نیز امام صادق(علیه السلام) فرمود: با معتقدین به مرام او (ابوالخطاب) هم نشین نشوید، من و پدرانم از او بیزاریم.[56]

در مورد دیگری امام صادق(علیه السلام) فرمودند: در مورد جوانان تان مواظبت کنید تا مبادا غالیان آن ها را به گمراهی بکشانند. به درستی که غلات بدترین خلق خدا هستند که عظمت خدا را کوچک شمرده و برای بندگان او ادعای ربوبیت می کنند.[57]

و سرانجام این که آن چه بیان شد فقط نمونه هایی از اقدامات و عقاید غالیان بود که ائمه هدی (علیهم السلام) در هر زمان به شدت با آنان مقابله می کردند و مواردی که در مورد برخورد امام صادق (علیه السلام) با غلات مطرح شد برای سبیل مثال بوده تا خوانندگان آشنایی مختصری به این جنبه قضیه پیدا کنند وگرنه در کتاب تاریخ و حدیث و همچنین ملل نحل چنین مواردی به وفور یافت می شود و علاقمندان می توانند به آن کتب مراجعه کنند.

نکته آخر این که عقاید و آرایی که در مورد غالیان به طور اعم ذکر شد فقط مختص به یک گروه و فرقه که در گذشته می زیسته اند، نبوده است هرچند که دیگر از غلات ملحد خبری نیست. اما متأسفانه آرا و نظریات دیگری موجود است که رنگ و بوی غالیانه دارند که در کتب حدیثی و تاریخی ما یافت می شود و مع الاسف صدای آن ها در گوشه و کنار شنیده می شود که با کمال تأسف در حال اوج گیری نیز هستند و جا دارد که محققان و صاحب نظران با تلاش علمی و تبلیغی خود در جهت رفع این معضل بکوشند همان طور که ائمه معصوم ما(علیهم السلام) و یاران مخلص آن ها با تحمل رنج و مشقت بسیار در برابر این عقاید مسموم ایستادگی کردند تا اسلام ناب و اصیل محمدی(صلی الله علیه و آله و سلم) دست خوش تحریف و دگرگونی نگردد و چهره مذهب والای تشیع که همان طریق مستقیم برای رسیدن به سنت صحیح است لکه دار نشود.

پی نوشت ها

[1] المقالات و الفرق، ص۲۰؛ مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۸۳.

[2] اختیار معرفه الرجال، صص۴۸۰و۵۱۸و۵۵۵؛ الفرق بین الفرق، ص۲۲۳.

[3] المقالات و الفرق، ص۵۱و۵۳؛ فرق الشیعه، ص۴۳و۴۴.

[4] الفرق بین الفرق، ص۲۲۵٫ البته باید توجه داشت که اندیشه های غالیانه فقط در مورد ائمه(علیهم السلام) شیعه ابراز نشده است بلکه در میان سایر ادیان و نیز اهل سنت این گونه اندیشه ها در مورد رهبران شان وجود دارد. برای اطلاع بیشتر ر.ک. غالیان کاوشی در جریان ها و برایندها، نعمت الله صفری، فصل اول.

[5] مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۶۹.

[6] المقالات و الفرق، ص۵۸؛ الفرق بین الفرق، ص۲۲۱.

[7] فرق الشیعه، ص۴۴؛ مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۸۳.

[8] ر.ک. اختیار معرفه الرجال، ص۵۲۱؛ فرق الشیعه، ص۴۳؛ مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۷۵و۷۸.

[9] اختیار معرفه الرجال، صص۳۲۴و۳۲۶و۴۰۷؛ رجال طوسی، ص۴۹۹.

[10] رجال ابن غضائری، ص۵۶و۸۹.

[11] رجال نجاشی، ص۶۷و۴۳۵.

[12] رجال ابن غضائری، ص۶۷.

[13] تصحیح الاعتقاد مفید، ص۱۳۳و۱۳۴؛ و نیز ر.ک. الغیبه طوسی، ص۲۹۴.

[14] اوائل المقالات، ص۶۷.

[15] اختیار معرفه الرجال، ص۵۴۰.

[16] اعتقادات صدوق، ص۱۰۰.

[17] تصحیح الاعتقاد مفید، ص۱۳۳.

[18] مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۸۸.

[19] به عنوان نمونه ر.ک. رجال ابن غضائری، ص۹۸و۱۰۲؛ اختیار المعرفه الرجال، ص۴۵۳.

[20] عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۱۹.

[21] بحارالانوار، ج۲۵، ص۲۵۲٫ امام صادق(علیه السلام) در مورد ایشان فرمودند: اگر زراره نبود احادیث پدرم از بین می رفت. تاریخ حدیث، ص۱۰۲.

[22] برای آشنایی بیشتر با این فرد بنگرید. اختیار معرفه الرجال، ص۲۲۸ ـ ۲۲۳.

[23] همان، ص۲۲۵.

[24] ر.ک. الغیبه طوسی، ص۶۴؛ رجال نجاشی، ص۴۴۶و۴۴۷.

[25] ر.ک. المقالات و الفرق، ص۵۵.

[26] اختیار معرفه الرجال، ص۲۲۴.

[27] همان، ص۱۴۸٫ برای موارد دیگر هم بنگرید. همان، ص۴۹۵و۵۳۸.

[28] همان، ص۲۳۸.

[29] همان، ص۱۳۶.

[30] همان، ص۱۳۸.

[31] همان، ص۲۴۷.

[32] همان، ص۲۴۹.

[33] همان، ص۲۴۷.

[34] ر.ک. تاریخ شیعه و فرقه های اسلام، ص۴۲و۴۳.

[35] ر.ک. المقالات و الفرق، ص۵۸و۶۱.

[36] اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، ج۷، ص۴۵۶.

[37] ر.ک. اختیار معرفه الرجال، ص۵۲۱و۵۵۴.

[38] همان، ص۳۲۵.

[39] تشیع و تصوف، ص۳۲٫ شاید این فرد می خواسته با این دلیل ظلم فاحش بخاری در نقل حدیث از امام صادق(علیه السلام) را توجیه کند، اما مگر علمای بزرگ دیگری از اهل سنت نبودند که امام صادق(علیه السلام) را با بهترین الفاظ ستوده اند و از وی حدیث نقل کرده اند مانند بزرگانی چون ابن جریح، مالک بن انس، سفیان ثوری، ابوحنیفه که او را می ستودند و از علم وی بهره می گرفتند و آن را مایه مباهات خود قرار می دادند و نیز موارد دیگر؛ ر.ک. زندگانی امام صادق(علیه السلام)، جعفر شهیدی، ص۱۰ ـ ۶.

[40] عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۳۰۴.

[41] اختیار معرفه الرجال، ص۳۵۰.

[42] همان، ص۲۹۸و۲۹۹.

[43] همان، ص۲۲۶.

[44] المقالات و الفرق، ص۵۵.

[45] الملل و النحل، ص۱۴۴٫ و نیز بنگرید. فرق الشیعه، ص۴۲.

[46] اختیار معرفه الرجال، ص۲۹۶.

[47] همان، ص۲۸۸.

[48] همان، ص۴۰۱.

[49] اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، ج۷، ص۴۶۳.

[50] اختیار معرفه الرجال، ص۳۰۶.

[51] همان، ص۲۲۵و۲۲۶.

[52] همان، ص۲۲۳و۳۲۳.

[53] همان، ص۲۹۹.

[54] اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، ج۷، ص۴۵۳.

[55] اختیار معرفه الرجال، ص۲۹۷.

[56] الغیبه طوسی، ص۲۹۲.

[57] اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، ج۷، ص۴۶۲.

 منبع : پایگاه ثقلین، سخن تاریخ , سید مهدی نوری