مریم همتی
 
 هشتم ربیع الثانی سالروز خجسته میلاد امام حسن عسکری(ع) اسوه پارسایی است. مروری بر آثار منتشره در خصوص شخصیت یازدهمین امام شیعیان به مسلمانان کمک خواهد کرد در ضمن شناخت بهتر ایشان، پژوهش‌ها و مطالعات بیشتری در این زمینه انجام دهند.

مطالعه و بررسی ابعاد گوناگون زندگانی ائمه اطهار(ع) برای محققان و پژوهشگران مسلمان و به ویژه شیعیان و پیروان آنها از ارزش و اهمیت بسزایی برخوردار است زیرا آنها مصداق های آشکار پروردگار در زمین و اسوه های هدایتی هستند که تشنگان حقیقت را در هر عصر و نسلی به فراخور حال آنان به سرمنزل مقصود رهنمون می کنند. در میان ائمه اطهار(ع) زندگانی امام حسن عسکری(ع) در هاله ای از ابهام قرار دارد و این خود بر مظلومیت آن امام همام افزوده است، بنابراین محققان و اندیشمندان مسلمان و شیعه می بایست که چهره آن امام(ع) را از گرد و خاک آلوده به کین مغرضان که در طول ۱۴۰۰ سال بر زندگانی آن حضرت(ع) سایه انداخته است، بزدایند و حقایق زندگانی آن امام همام را بیش از پیش بر همگان روشن کنند.

شناخت منابع پیرامون امام حسن عسکری(ع) از مهمترین ضرورت های تحقیقی است زیرا برخی از محققان اطلاعات جامع و کاملی از پژوهش های این حوزه ندارند و برای تحقیقات خود در تنگنای شناخت منابع قرار دارند. در دهه گذشته حدود ۲۳۱ کتاب فارسی ۸۴ کتاب عربی و هفت کتاب انگلیسی در حوزه های گوناگون زندگانی امام حسن عسکری(ع) منتشر شده است.

ائمه اطهار(ع) بنا به اقتضائات سیاسی و اجتماعی، راه و روش های متفاوتی را برای هدایت مسلمانان انتخاب می کردند. از جمله پیشوایان دین که به رهبری شیعیان همت گماشت، امام حسن عسکری(ع) یازدهمین ستاره آسمان امامت و ولایت بود که در هشتم ربیع الثانی سال ۲۳۲ هجری در مدینه منوره چشم به جهان گشود. این امام همام دارای بیانی شیوا و دلنشین و مفسر بی نظیر قرآن کریم بود و در طول دوران امامت خویش، شیوه صحیح تفسیر این کتاب آسمانی و راه مستقیم عترت را به مردم روشن کرد و با ارج نهادن به چهره های فرهنگی شیعه و بشارت آمدن منجی موعود، مسلمانان را به دستیابی به آرمان های والای اسلام امیدوار ساخت. «ابومحمد» کنیه این امام همام و «صامت، هادی، رفیق، زکی، سراج، مضی، شافی، نقی و عسگری» از لقب های امام حسن عسکری(ع) به شمار می روند.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز میلاد امام حسن عسکری(ع) با «محمد اسفندیاری» محقق، مؤلف و استاد تاریخ اسلام گفت وگویی را انجام داد و در ادامه به معرفی آثار در خصوص این امام همام پرداخت.  

 

 

فشارها و محدودیت‌های اعمال شده نسبت به امام حسن عسکری(ع)

حاکمان عباسی روایت‌های ظهور امام زمان(عج) را می دانستند و مطلع بودند که امامی ظهور خواهد کرد که بساط حاکمان جاعل را برمی‌چیند؛ در همین راستا در یک پادگان به امام(ع) خانه‌ای دادند و ایشان را به شدت تحت مراقبت قرار دادند تا ارتباط شیعیان با امام(ع) قطع شود. این فشارها در عصر امام جواد(ع)، امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) در سامرا به اوج خود رسید تا جایی که سه پیشوای بزرگ شیعه که در مرکز حکومت آنها در سامرا می‌زیستند با عمر کوتاهی به شهادت رسیدند.

 

تبیین مسأله غیبت اصلی ترین سیره امام حسن عسکری(ع)

دوره زندگی آن امام بزرگوار، دوره‌ای خاص بود و ایشان وظیفه داشت تا شیعه را وارد یک مرحله جدیدی کند و آن ماجرای غیبت بود که نقطه عطفی در تاریخ شیعه به شمار می رفت. یازدهمین امام شیعیان در موارد متعددی از غیبت فرزند خود، خبر داد تا مردم را برای غیبت ایشان آماده کند؛ امام عسکری(ع)، برای مهیا کردن ذهنیت مردم و به خصوص شیعه، درباره امر غیبت، شیوه نهان سازی خود را بیش از آنچه در زندگی امام هادی(ع)، مورد توجه بود، به کار گرفت.

یازدهمین امام شیعیان(ع) گاهی دستورات دینی را به وسیله نامه‌هایی به علماء می‌نوشت و با عمل به چنین شیوه‌ای قصد داشت تا زمینه غیبت فرزندش را آماده کند و مردم را به دوری امام عادت دهد به گونه‌ای که غیبت امام زمان(عج) برای آنان ناآشنا نباشد و دچار سردرگمی و انحراف در دین نشود. ایشان از شیعیان فاصله داشت و تنها از طریق مکاتبات و توقیعات و وکلا با آنها در ارتباط بود. امام حسن عسکری(ع) عده‌ای را به عنوان وکیل گماشت و وکلا رابط ارتباط امام(ع) با شیعیان بودند؛ آنان به شبهه های شیعیان پاسخ می‌داد و در راه تبیین حقانیت امام(ع) و مسأله غیبت و رسیدگی به اوقاف و وجوهات تلاش زیادی می‌کرد.

 

کتابشناسی امام حسن عسکری(ع)

درباره امام حسن عسکری(ع) کتاب های چندی نگاشته شده است. البته ناگفته نماند که امام(ع) خود نیز صاحب اثر «تفسیر منسوب به امام حسن عسکری» است؛ تفسیری که به ایشان نسبت داده شده و شامل تفسیر سوره حمد و قسمتی از سوره بقره است. در کتاب الکافی از اقدامات مهم امام حسن عسکری(ع)، در زمینه سازی غیبت امام زمان(عج)، طرح پیشاپیش مسأله غیبت یادشده و با مراجعه به کتاب تُحَفُ العُقول که کلمات امام عسکری در این کتاب جمع است، می توان تشخیص داد که چه نکاتی بیشتر مورد توجه امام(ع) بوده است.

 

در ادامه این نوشتار فهرستی از کتاب هایی که درباره امام حسن عسکری (ع) که به زبان های مختلف نوشته شده اند، آمده است. این فهرست در کتابخانه ملی ثبت شده اند. 

* کتاب های به زبان فارسی

- ۱۳۰ پرسش در محضر امام حسن عسکری علیه السلام: به همراه گلچین مدایح و مراثی امام حسن عسکری علیه السلام، نگارش علیرضا زکی زاده رنانی؛ ‏قم: حدیث نینوا‏‫، ۱۳۸۷.

- آخ‍ری‍ن خ‍ورش‍ی‍د پ‍ی‍دا: ن‍گ‍رش‍ی ک‍وت‍اه ب‍ر زن‍دگ‍ان‍ی ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری ع‍ل‍ی‍ه ال‍س‍لام، مؤلف واح‍د ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات م‍س‍ج‍د م‍ق‍دس ج‍م‍ک‍ران؛ ‏ق‍م: م‍س‍ج‍د م‍ق‍دس ص‍اح‍ب ال‍زم‍ان (ج‍م‍ک‍ران )، ۱۴۱۷ق . ۱۳۷۵.

- آشنایی با حضرت امام هادی و حضرت امام حسن عسکری علیهم االسلام برگرفته از منتهی الآمال، اثر عباس قمی؛ ‏تهران: دریای معرفت‏‫، ‏‫۱۳۹۱.

- ‏آفتاب نیمه شب: روایت داستانی زندگی امام حسن عسکری علیه السلام، نویسنده فاطمه مستغی؛ دبیر مجموعه بهزاد دانشگر، مهدی قزلی

- ‏آن روز، آن ات‍ف‍اق: داس‍ت‍ان ه‍ای‍ی از زن‍دگ‍ی ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری (علیه السلام)، م‍ح‍م‍ود پ‍وروه‍اب؛ ‏ق‍م: ب‍وس‍ت‍ان ک‍ت‍اب ق‍م (ان‍ت‍ش‍ارات دف‍ت‍ر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اس‍لام‍ی، ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه ق‍م )، ۱۳۸۳.

- آیینه ایمان، معصوم دوازدهم، امام عسکری (علیه السلام)، مؤلف سیدمحمود حسینی؛ ‏تهران: تأویل‏‫، ۱۳۹۰.

- ‏از پدر امام زمان (علیه السلام) امام حسن عسکری (علیه السلام) برام بگو، نویسنده صدیقه خداخواه؛ تصویرگر مهشید شادمهر؛ ‏تهران: اعجاز قلم، ‏‫۱۳۹۱.

- ‏اسوه استقامت: مباحثی پیرامون زندگی و شخصیت امام حسن عسکری ( ع )، گردآوری و تألیف محمدرضا طباطبایی نسب؛ ‏تهران: نورالائمه (علیه السلام)‏‫، ۱۳۹۰.

- امام حسن عسکری (علیه السلام)، برگرفته از آثار علامه حکیمی؛ تدوین مسلم نادعلی زاده؛ ‏تهران: دلیل ما‏‫، ۱۳۹۰.

-ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری (علیه السلام): ب‍رای دب‍س‍ت‍ان‍ی ه‍ا، ن‍وش‍ت‍ه ح‍س‍ی‍ن ف‍ت‍اح‍ی؛ ت‍ص‍وی‍رگ‍ر م‍ح‍م‍درض‍ا دادگ‍ر؛ وی‍راس‍ت‍ار م‍ه‍دی ح‍ج‍وان‍ی؛ ‏ت‍ه‍ران: ق‍دی‍ان‍ی، ک‍ت‍اب‍ ه‍ای ب‍ن‍ف‍ش‍ه ‏‫، ۱۳۸۲.‏‏ ‏گروه سنی: ج.

- امام حسن عسکری (علیه السلام) و علوم قرآنی، سیده آقامیری؛ ‏تهران: بنیاد قرآن‏‫، ‏‫۱۳۹۱.

- ‏امام حسن عسکری علیه السلام، نویسنده محمدعلی عاطفه؛ ترجمه و تألیف صفر سفیدرو؛ تصویرگر منقذالموسوی، حسنین عباس؛ ‏تهران: انتشارات نشاط؛قم: سپهراندیشه، ‏‫۱۳۹۰.

- امام حسن عسکری علیه السلام، تألیف واحد پژوهش مسجد مقدس جمکران؛ تصویرگر حمید علی محمدی؛ ‏قم: مسجد مقدس جمکران، ‏‫۱۳۸۹.

- ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری ع‍ل‍ی‍ه ال‍س‍لام، تألیف ک‍اظم ارف‍ع؛ (ویراست ۲)؛ ‏ت‍ه‍ران: ف‍ی‍ض ک‍اش‍ان‍ی ‏‫، ۱۳۷۹.

- ‏امام حسن عسکری علیه السلام: برگرفته از کتاب شریف منتهی الآمال، عباس قمی؛ ‏تهران: انتشارات برهان صادق، ‏‫‏۱۳۹۱.

- ‏امام حسن عسگری (علیه السلام): آزادگی در اسارت، نویسنده سپیده خلیلی؛ تصویرگر سعید رزاقی؛ ‏تهران: لوح دانش‏‫، ۱۳۹۰.

-امام حسن عسگری(علیه السلام)، تألیف عباس قدیانی؛ ‏تهران: انتشارات یادداشت، ۱۳۹۰.‏‏گروه سنی:ج. د.

- ‏امام عسکری (علیه السلام)، مؤلف سیدعلی روح بخش؛ ‏قم: امام همام: انتشارات ورع، ‏‫‏۱۳۹۰.

- ‏ام‍ام ع‍س‍گ‍ری ع‍ل‍ی‍ه ال‍س‍لام، ن‍وی‍س‍ن‍ده م‍ه‍دی وح‍ی‍دی ص‍در؛ ن‍ق‍اش‍ی م‍ن‍ق‍ذ م‍وس‍وی؛ ‏م‍ش‍ه‍د: ع‍روج ان‍دی‍ش‍ه، ۱۳۸۵. ‏‏گ‍روه س‍ن‍ی: ب، ج

- ‏امام هادی و امام حسن عسکری علیه السلام را بیشتر بشناسیم: گزیده ای از کتاب منتهی الآمال، به قلم عباس قمی؛ ‏تهران: نور محبت، ‏‫۱۳۹۱.

- ‏امام یازدهم حضرت امام حسن عسکری علیه السلام، شاعر حسین موسوی پاکزاد؛ تصویرگر سمانه یاری؛ ‏قم: موسسه اطلاع رسانی اسلامی مرجع، ‏‫۱۳۸۹. ‏‏گروه سنی: الف، ب.

- ب‍ا خ‍ورش‍ی‍د س‍ام‍را: ت‍ح‍ل‍ی‍ل‍ی از زن‍دگ‍ی ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍گ‍ری ع‍ل‍ی‍ه ال‍س‍لام، ن‍وی‍س‍ن‍ده م‍ح‍م‍دج‍واد طب‍س‍ی؛ ت‍رج‍م‍ه ع‍ب‍اس ج‍لال‍ی؛ ‏ق‍م: ح‍وزه ع‍ل‍م‍ی‍ه ق‍م، دف‍ت‍ر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات اس‍لام‍ی، م‍رک‍ز ان‍ت‍ش‍ارات، ۱۳۷۹.

- بررسی صحت و اعتبار روایات تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام، فاطمه هاشمی؛ ‏مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی‏‫، ۱۳۸۸.

- پ‍ی‍ام ولای‍ت: ش‍رح ن‍ام‍ه ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری (علیه السلام) ب‍ه اس‍ح‍اق ب‍ن اس‍م‍اع‍ی‍ل ن‍ی‍ش‍اب‍وری، م‍ح‍م‍درض‍ا س‍وق‍ن‍دی؛ ‏م‍ش‍ه‍د: ن‍دای اس‍لام، ۱۳۷۹.

- پیشوای مظلوم(امام عسکری علیه السلام)، شاعر مهدی وحیدی صدر؛ طراحی شرکت تبلیغاتی سیمای نور کوثر؛ تصو یرگر فرشته ارکیا؛ ‏قم: جامعه القرآن کریم‏‫، ۱۳۸۶. ‏‏گروه سنی: ب، ج.

- پ‍ی‍ش‍وای ی‍ازده‍م: ح‍ض‍رت ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری (علیه السلام)، ش‍ورای ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍ان م‍وس‍س‍ه در راه ح‍ق؛ ‏ق‍م: م‍وس‍س‍ه در راه ح‍ق ‏‫، ۱۳۶۲ و ۱۳۷۶.

- تاریخ اسلام در عصر امامت امام هادی، امام عسکری و امام زمان (علیه السلام)، نویسنده علی رفیعی؛ تهیه کننده پژوهشکده تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه در سپاه؛ به سفارش اداره آموزش عقیدتی سیاسی نمایندگی ولی فقیه در سپاه؛ ‏قم: تحسین، ۱۳۸۳.

- ت‍ح‍ل‍ی‍ل‍ی از زن‍دگ‍ان‍ی ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری ع‍ل‍ی‍ه ال‍س‍لام، تألیف ب‍اق‍رش‍ری‍ف ق‍رش‍ی؛ ت‍رج‍م‍ه م‍ح‍م‍درض‍ا ع‍طای‍ی؛ ‏ک‍ن‍گ‍ره ج‍ه‍ان‍ی ح‍ض‍رت رض‍ا ع‍ل‍ی‍ه ال‍س‍لام، ۱۳۷۱.

- ت‍ف‍س‍ی‍ر ف‍ات‍ح‍ه ال‍ک‍ت‍اب از ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری س‍لام ال‍ل‍ه ع‍ل‍ی‍ه و پ‍ژوه‍ش‍ی پ‍ی‍رام‍ون آن، تألیف و ت‍رج‍م‍ه ق‍درت ال‍ل‍ه ح‍س‍ی‍ن‍ی ش‍اه م‍رادی؛ ‏ت‍ه‍ران: ک‍ع‍ب‍ه، ۱۴۰۴ق .  ۱۳۶۳.

 

* کتاب های چاپی به زبان عربی

- الامام الحادی عشر الحسن العسکری، شیخ محمد حسن قبیسی عاملی، بیروت، بی ن، ۱۴۰۳ق۱۹۸۳/م، وزیری، ۸۲ص (از سری کتاب های الحلقات الذهبیه ـ ۲۴).

- الامام الحسن العسکری ، سید مهدی آیت اللهی، ترجمه کمال السید، قم، انتشارات انصاریان، ۱۳۷۴، وزیری، ۲۲ص (مصوّر، ویژه نوجوانان) (از سری کتاب های مع المعصومین).

- الامام الحسن العسکری،   میر ابوالفتح دعوتی، چاپ سوم، بیروت، الدارالاسلامیه، ۱۴۱۰ق۱۹۹۰/م، وزیری، ۲۱ص (مصوّر، ویژه نوجوانان) (از سری کتاب های القادة الابرار).

- الامام الحسن العسکری، علی محمدعلی دخیّل، چاپ دوم، بیروت، دارالتوجیه الاسلامی، ۱۳۹۴ق، رقعی، ۸۴ص.

- الامام الحسن العسکری، گروه نویسندگان، قم، مؤسسه الامام الحسین ، ۱۴۱۳ق ۱۳۷۱/ش، رقعی، ۲۱ص.

- الامام الحسن العسکری گروه نویسندگان، چاپ دوم، تهران، مؤسسه البلاغ، ۱۴۱۰ق۱۹۹۰/م، جیبی، ۷۱ص (این کتاب به فارسی ترجمه شده است).

 

* کتاب های اردو

- جوهر عبقری (سوانح حیات امام عسکری )، نوّاب احمد حسین مذاق هندی (م۱۳۶۵ق). رک: الذریعه، ج۵، ص۲۸۹.

- حضرت امام حسن عسکری، گروه نویسندگان مؤسسه در راه حق، ترجمه سید احمد علی عابدی، فیض آباد، نوراسلام، ۱۴۰۵ق۱۹۸۵/م، رقعی، ۴۵ص.

- سوانح امام حسن عسکری، سید علی جعفری (۱۳۲۹ـ ۱۳۸۵ق)، هند.مطلع انوار، ص۳۷۷.

-سوانح امام حسن عسکری سید مرتضی حسین (۱۳۴۱ـ ۱۴۰۷ق). رک: تذکره علمای امامیه پاکستان، ص۲۲۷.

- العسکری فی سوانح الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری، سید اولاد حیدر بلگرامی هندی (م۱۳۶۱ق)، هند. رک: الذریعه، ج۱۵، ص۲۶۳; نقباء البشر، ج۱، ص۱۸۵.

 

* به زبان های دیگر

‏- پیشوای یازدهم: حضرت امام حسن عسکری علیه السلام. پشتو.

‏- پیشوای یازدهم: حضرت امام حسن عسکری(علیه السلام). اسپانیایی. ‏قم: مجمع جهانی اهل بیت(علیه السلام)، ۱۳۸۶. ، = ۲۰۰۷م.

‏-پیشوای یازدهم. حضرت امام حسن عسکری (علیه السلام). تامیل. ‏تهران: الهدی، ۱۳۸۶، = ۲۰۰۷م.

‏-پیشوای یازدهم: حضرت امام حسن عسکری(علیه السلام). تاجیکی. ‏قم: مجمع جهانی اهل بیت(علیه السلام)، ‏‫۱۳۸۶، ‏‫= ۲۰۰۷م.

- چهل حدیث؛ ترکی.ح‍ض‍رت ام‍ام ح‍س‍ن ع‍س‍ک‍ری (علیه السلام) دن ق‍ی‍رخ ح‍دی‍ث، ی‍ازان ح‍ق ی‍ول‍ون‍دا ی‍ازی ق‍ورول‍و؛ چ‍ئ‍وی‍رن ح‍س‍ی‍ن س‍رخ‍اب‍ل‍ی؛ ‏ت‍ه‍ران: ب‍ع‍ث‍ت ق‍ورول‍وش‍و، ۱۳۷۱.