عرفه هنگامه‌ای است که پروردگار جهانیان در فرصتی دوباره بندگان را به طرف خویش فرامی خواند و نعمت‌های مادی و معنوی خود را بر آنان ارزانی می‌دارد تا آنها با توبه و استغفار، غبار غفلت را از قلب‌های خود زدوده و معرفت حضور و توسل به درگاه باری تعالی را پیدا کنند.

هدف خداوند از آفرینش انسان، دستیابی او به معرفت و شناخت معبود خویش اسـت و بـرای‌ حصول این هدف، انسان می بایست از فرصت‌هایی که پروردگار برای عبادت و بندگی خود در اختیارش قرار داده به بهترین شکل بهره ببرد. روز عـرفه یکی از این فرصت‌ها برای تقرب به درگاه الهی به شمار می رود و در روزی که درهای رحمت به روی انسان گشوده می‌شود، جاماندگان از بخشش و رحمت الهی در شب قدر می توانند در چشمه زلال بخشش پروردگار، خود را تطهیر کنند. خواندن دعای مشهور عرفه منسوب به امام حسین(ع) و امام سجاد(ع) که دارای مضامین بـلند عرفانی و معرفتی هستند در روز مبارک عرفه بهترین وسیله برای تقرب و خودسازی هستند.

کتاب شرح دعای عرفه از زیباترین و شیرین‌ترین دعاها، مناجات امام حسین‌(ع) در روز عرفه است. سومین امام شیعیان(ع) در این دعای پرمحتوا و شیوا که در عصر روز عرفه و مـناسب‌ترین وقـت دعا عرضه شده است، عالی‌ترین مضامین توحیدی را در قالب کلماتی دلنشین‌ بیان‌ می‌کند. روح عرفان و معرفت در عرصه توحید الهی‌ در بخش‌های مختلف این دعا موج می‌زند و سالکان راه حقیقت را در طی مراحل سیر و سلوک اسـتوارتر، مـصمم‌تر و مشتاق‌تر می‌سازد. امام‌ حسین‌(ع) این‌ مناجات عاشقانه را در فضایی معنوی و در کنار کعبه‌، مقدس‌ترین جایگاه مسلمانان و با دلی پرسوز و چشمانی اشکبار قرائت کرد و به عنوان منشور جاویدان توحید برای اهل ایمان به‌ یادگـار گـذاشت.

به حقیقت می‌توان گفت که اگـر از آن امام همام جـز همین مناجات، سخن دیگری برای رسیدن به حق و معرفت الهی به جای نمانده بود، اهل عرفان و ایمان‌ را همین‌ کلمات عارفانه و حـیات بخش بـس بـود در حالی که دعای عرفه بخش‌ اندکی‌ از معارف بلند و انـدیشه‌های عـبادی، عرفانی، اجتماعی و سیاسی حضرت اباعبداللّه الحسین(ع) را به پیروان حقیقت‌جوی آن‌ حضرت‌ ارایه‌ می‏‌‏کند.

برخی‌ مرجحات سندی دعای عرفه

انتساب این دعا به امام حسین(ع) مشهور است و تـمام علما و محققان‌ در ایام مختلف بـه ویژه در روز عـرفه و در عرفات بر تلاوت و قرائت آن اهتمام‌ و تاکید داشته‌اند و به گفته علامه ابوالحسن شعرانی استاد علوم اسلامی و تاریخ، علما به بسیاری از عبارات این دعا در مسایل‌ توحید احتجاج‌ کرده‌اند و این دعا از مواریث بزرگ اهل بیت(ع) و افتخار شیعه محسوب می شود و این خود دلیلی‌ بر صحت و اصـالت آن به شمار می رود. افزون بر این، نقل بزرگانی همچون سید ابن‌ طاووس‌، علامه مجلسی و محدث قمی که از بزرگان علم رجال و حدیث بوده و نزد علمای شیعه مقام برجسته‌ای‌ دارند، به عنوان مؤیدات سندی در خور ذکر اسـت. در همین باره امـام خمینی(ره)می‌فرماید: «دعای بلند و عرفانی سالار شهیدان، حضرت حسین ابن علی، دارای‌ چنان مضامین بـلندِ عـرفانی اسـت که در کمتر دعایی یافت می‌شود.» مضامین‌ دعای‌ عرفه با روح قرآن و روایات دیگر اهل بیت سازگار اسـت و مـثل مـضامین این دعا در بسیاری از ادعیه دیگر معصومان آمده است.

وجـه تـسمیه عرفات

دلیل نام‌گذاری آن سرزمین مقدس به‌ عرفات‌ یـا بـه سبب معرفت بندگان به خدا توسط عبادات و ادعیه است یا به‌ خاطر اینکه حضرت آدم و حوا‏ (ع) هنگام هبوط به زمـین هـمدیگر را در آن مـکان یافتند. (راغب‌، همان‌: ۵۶۲؛ رشیدالدین میبدی، ۱۳۷۱، ‏۱: ۵۳۳) یا اینکه جبرئیل‏ (ع) هنگام تعلیم مناسک حج به‌ حضرت‌ ابـراهیم‏‌ (ع)، بـه او گـفت: «در این سرزمین در پیشگاه خداوند به گناهان خود اعتراف کن‌« (کلینی، ۱۴۰۷ق، ‏۴: ‏۲۰۷) بنابر این وجه، سبب‌ تسمیه‌ آن‌ سرزمین به عرفات این اسـت که جـبرئیل‏ (ع) از آنـجا به عنوان عرفات نام برد. (جوادی‌ آملی، ۱۳۸۸: ۱۶۸)

فـضیلت دعای عـرفه

عرفه در پیشگاه خدای متعال از چنان عظمتی برخوردار است‌ که پروردگار از آن به نام مـشهود قـسم یـاد می‌کند: «و سوگند به شاهد و مشهود»، یعنی‌ زائران‌ بیت‌ الله الحرام شاهد و ناظر آن روزنـد، در روایـتی‌ از پیامبر اکرم (ص)، امام باقر (ع) و امام صادق (ع) این تفسیر نقل شده است‏. (مکارم‌ شـیرازی‌، (بـی‌تا) ‏۲۶، ص: ۳۳۰)

همه ایام‌ در نزد خـدا مـحترم هسند، اگر ‌فردی به درگاه الهی توبه‌ و استغفار کند امید است که بخشیده شود اما برخی روزهـا مـخصوص برای بخشش گناهان‌ محسوب می شود و روز عرفه جزو همان روزها به شمار می رود. امام‌ صادق‏‌ (ع) می‌فرماید: «اگـر مـاه‌ مبارک‌ رمضان بر فردی گذشت‌ و او آمرزیده نـشد، تـا مـاه مبارک آینده به آمرزش او امیدی نیست مـگر آنـکه عرفه‌ را درک کند.» (مجلسی، ۱۴۰۳ق، ‏۹۶: ‏۲۶۱)

آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری با اشاره بـه اهـمیت و فـضیلت عرفه مردم را بـه بـهره‌مندی بیشتر از برکات این روز و دعـا در آن بـیان می‌کند و می‌فرماید: «روز «عرفه‏»، روز دعا و توسل و تضرع است، ... برکات عظیم روز عرفه‏، در حقیقت چنین روزی را به مـعنای روز عـید، روز برکت و روز رحمت از طرف پروردگار به مـا مـعرفی می‏ کند. ... کسـی خـیال نـکند در زندگی ملتی که در حال سـازندگی است، دعا و تضرّع نقش زیادی ندارد. به‏ عکس، ملتی‌ که‌ راه دشواری را در پیش روی خود دارد و می‏ خواهد کار بـزرگی را انـجام دهد، در کنار کار و تلاش و مجاهدت، لازم است که بـاب‌ گـشاده ‏ای‌ بـرای دعـا و تـوجّه به پروردگار و اسـتمداد از خـداوند قرار دهد.»

مـضامین والای دعـای عرفه امام‌ حسین (ع)

یکی از درس‌های مهم دعای عرفه امام حسین (ع) درخواست‌ هـدایت‌ و بـازگشت بـه سوی پروردگار عالمیان در پرتو بصیرت است. آن امام همام(ع) در بخشی از این دعا به آثار هـدایت در پرتـو بـصیرت اشاره و بیان می‌کند: «خدایا مرا به رجوع‌ به‌ آثار فرمان دادی، پس مرا به پوشـشی از انـوار و هـدایتی بصیرت جو به سوی خود بازگردان، تا از ‌آن‌ها به سویت بازگردم همانطور که از آن‌ها بـه بـارگاهت باز یافتم، با نگاهداری‌ نهادم‌ از نگاه به آن‌ها و برگرفتن همّتم از اعتماد بر آنها، هـمانا تـو بر هرچیز توانایی.»

مبارزه‌ با استکبار در سایه حکومت اسلامی

امام حسین (ع) در ‌بخشی از دعای عرفه به‌ قدرت‌ لایزال الهی در کوبیدن جباران و اینکه خدا هـر کفـرپیشه و ستمگری را ریشه ‏کن‌ می کند، اشاره‌ و اظهار می دارد: «او شنونده دعاها و دورکننده بلاها و بالابرنده‌ درجات و کوبنده گردن کشان است.» و در بخش دیگر دعا، عنایت پروردگار نـسبت به دولت‌ الهی‌ و تولد در زمان حکومت اسلامی و نجات از پیشتازان کفر و اِلحاد و حکمرانان خودسر تبیین شده است‌؛ آنجا که به خدا می فرماید: «از باب رأفت و لطف و احسانی که به من داشتی، مـرا در حـکومت پیشوایان کفر، آنان که‌ پیـمانت‌ را شکستند و پیامبران را تکذیب کردند، به دنیا نیاوردی، ولی‌ زمانی‌ به دنیا آوردی به خاطر آنچه در علمت برایم رقم خورده بود و آن‌ عبارت بود از هدایتی که مرا برای پذیرفتن آن آماده‌ ساختی‌ و در عرصه گاهش نـشود و نـمایم‌ دادی‌.»

دعای عرفه امام حسین (ع) گرچه نیایش و راز و نیاز به درگاه بی‏ نیاز است اما راز و رمز مبارزه و قیام علیه نظام‌ سلطه ‏گری‌ در آغاز آن مورد توجه‌ و عنایت ویژه قرار گرفته‌ است‌. چون امام حسین (ع) وقـتی که در ایـن دعا بـهترین نعمت‏ هایی را که خدا به‌ او داده، می‌شمارد و در برابر آن نعمت‏ ها خدا را می‏ ستاید، به‌ درهم‌ کوبیده‌ شدن ظالمان توسط پروردگار اشاره مـی‌کند و خدا را می ‏ستاید که او را در زمان جاهلیت به‌ دنیا نیاورده است؛ ایـن نـشان بـلندنظری آن‌ حضرت‌(ع) است‌. این سخن امام (ع)، تشویق به تشکیل حکومت اسلامی و تـلاش برای استقرار نظام الهـی اسـت. چون اگر فردی بخواهد شکر نعمت به دنیا نیامدن در دولت کفر را بجا آورد، باید برای براندازی دولت کفر و حاکمیت شرک و تشکیل حکومت اسلامی و حفظ آن‌ تلاش‌ کند.

منابع:

۱. جعفری، مـحمد تقی، نیایش امام حسین در صحرای عرفات، چاپ چهارم: تهران، نشر آثار علامه‌، ‌۱۳۸۲‌ش.

۲. جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، چاپ دوم: قم، نشر معروف، ۱۳۸۷ ش.