کتاب داستان‌های ایران باستان از احسان یارشاطر، برگردان از زبان­‌های اوستایی، فارسی باستان، پهلوی، سغدی و پارتی توسط انتشارات علمی و فرهنگی در ۱۳۹۹ خورشیدی منتشر و روانه بازار شد.

احسان یارشاطر بنیان‌گذار و سرویراستار دانشنامه ایرانیکا، بنیان‌گذار مرکز مطالعات ایران‌شناسی و استاد بازنشسته مطالعات ایرانی در دانشگاه کلمبیا نیویورک بود. وی دانش‌آموخته دوره دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران و نیز دانش‌آموخته دوره دکتری زبان‌شناسی ایرانی در دانشکده مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن بود. او از شاگردان ایرانیِ والتر هنینگ و مری بویس به‌شمار می‌آید.

داستان‌های کتاب

داستان­ هایی که در این کتاب گرد آمده داستان­ های کهن سال ایران باستان است که از روزگار قدیم به یادگار مانده است. اصل این داستان­ ها به زبان­ هایی است که امروز دیگر رایج نیستند و مدت­ها است که مردم ایران آن­ها را ترک گفته ­اند. پس از ورود اسلام برخی از داستان های ایران باستان به تدریج از خاطرها فراموش شد و کم­کم از دسترس ایرانیان بیرون رفت. فردوسی و برخی گویندگان دیگر، پاره ­ای از این داستان ­ها را از آسیب زمان نگاه داشتند و یاد دلاوران ایران کهن را در آثار گرانمایه خویش پایدار کردند. به خصوص شاهنامه که شور ایران دوستی و شوق دلیری در شعر بلندش نهفته شده و سالیان متمادی ما را در حفظ داستان­ های کهن و یاد پدران و نیاکان خویش یاری کرده است.

اما داستان­ های ایران باستان محدود به داستان­ های شاهنامه یا آنچه در کتاب ­های تاریخ فارسی و عربی آورده ­اند، نیست. در آثار کهن ایران، افسانه­ ها و داستان­ های دلکش بسیار هست که تاکنون ما به سبب غفلت از فرهنگ از آن­ها بی­ خبر مانده ایم. در سال­ های گذشته آثار قدیم ایران بیش از پیش روشن شده و در مطالعه و پژوهش این آثار گام ­های بلند برداشته شده است. دریغ که جوانان و دانش­جویان از داستان­ های دیرینی که در مرز و بوم ما زاده و بالیده، غافل بمانند.

معرفی کتاب

در این کتاب، داستان­ هایی چند از متون کهن ایران به فارسی امروزی برگردانده شده است. متن اصلی این داستان­ ها به زبان­ هایی بوده که امروز رایج نیست و فقط گروهی خاص به آن زبان ­ها آشنا هستند. داستان­ های کتاب متنوع است و شامل عناصر طبیعی، اسطوره­ای و تاریخی­ اند. همه داستان­ های انتخاب شده در میان اهل ادب شهرتی خاص دارند. این کتاب می­ تواند، برای مخاطبان جوان گوشه ­ای از ناشناخته ­های فرهنگ و آداب و رسوم ایران پیش از اسلام را روشن کند.

کتاب حاضر از ۱۱ بخش تشکیل شده که بخش اول «آرش کمان­گیر» نام دارد. از متن اوستایی تشتریشتو آثار الباقیه بیرونی نامگذاری شده است. نویسنده در این بخش به ستیز میان ایران و توران و نقش آرش کمانگیر در این واقعه می پردازد.

بخش بعدی که با عنوان «هرمزد و اهریمن» نامگذاری شده است، متن آن از متن پهلوی و بندهشن بزرگ گرفته شده است. در این فصل بیان می شود که در حقیقت زردشتیان به وجود ۲ نیرو به نام نیکی و بدی اعتقاد داشتند که یکی سرچشمه نیکی و خوبی اما دیگری سرچشمه شر و بدی است. در نهایت میان خیر و شر که همان هرمزد و اهریمن است درگیری بوجود آمد و در نهایت اهریمن شکست خورد اما برای از بین بردن دنیای نیکی و خیر، دیوان، پریان و شیاطین بسیاری را بوجود آورد.

بخش سوم با عنوان «داستان جمشید» نگارش یافته است و متن آن از فصل سوم متن اوستایی وندیداد گرفته شده است. یکی از داستان­ های بسیار کهن ایران، داستان جمشید و توفان برف و سرمایی است که در زمان وی روی داد. این داستان از اوستا بیان شده و با داستانی که در شاهنامه فردوسی درباره جمشید می­ خوانیم، تفاوت دارد.

در شاهنامه، جمشید یکی از پادشاهان باستانی ایران شمرده شده اما در اوستا جمشید نخستین فردی است که نگاهبانی جهانی را که هرمزد خدای بزرگ ایرانیان ساخته بود به عهده گرفت و در پرورش آدمیان، جانوران و گیاهان کوشید. در روزگار او بیماری و مرگ و پیری وجود نداشت. بنابر اوستا، جمشید رمه­ های فراوان و نیکو داشت و مردی خوش سیما بود، از این رو در اوستا جمشید نیک چهره و خوب رمه خوانده می شود.

بخش چهارم با عنوان «فرشته باران و دیو خشکی» اختصاص پیدا کرده است. متن آن از بخش اوستایی تشتریشت و متن پهلوی بندهشن بزرگ گرفته شده است.

بخش بعدی «فره ایزدی» است که متن آن از متن اوستایی زامیاد یشت گرفته شده است. ایرانیان قدیم پادشاهان و پیامبران خود را صاحب فره ایزدی می­ دانستند. فره ایزدی نشان لطف خداوندی بود. شاهان ایران از برکت آن فرمانروایی می­ کردند و اگر ناسپاسی می ­کردند و هرمز از آنان روی می ­تافت فره از آنها دور می شد. دیوان اهریمنی که پیوسته در پی آزار آفریدگان هرمزد بودند.

بخش ششم به «زادن زردشت» پرداخته است. متن آن از متن پهلوی دینکرت گرفته شده است. در این بخش آمده از روزی که اهریمن بد نهاد نخستین بار به جهان هرمزد حمله برد، هرمزد تا سه هزار سال به ساختن و پرداختن جهان ما مشغول بود و اهریمن از بیم پیروزی هرمزد و شکست خویش در قعر دوزخ مدهوش افتاده بود. در سه هزار سال دوم اهریمن با دیوان و پریان به جهان ما هجوم آورد و آفریدگان هرمزد را به آفات اهریمنی آلود و تاریکی، بیماری، درد، نیاز و خشم را به این جهان آورد و آب، خاک، گیاه و مردم را آزار کرد.

بخش هفتم با عنوان «داستان آفرینش» نامگذاری شده و متن آن از متون پهلوی و پارتی مانوی گرفته شده است.

«جنگ رستم و دیوان» عنوان بخش بعدی کتاب بوده که از متن سغدی گرفته شده است. سرگذشت رستم بزرگترین قهرمان داستان­ های ایران از روزگار قدیم در ایران رایج بوده است. فردوسی شاعر نامدار داستان دلاوری های او را در شاهنامه آورده و به تازگی افسانه ­ای درباره جنگ رستم و دیوان به دست آمده که به این صورت در شاهنامه نیست، اصل این داستان به زبان سغدی است که یکی از زبان­ های ایرانی است و در آسیای مرکزی رواج داشته و مردم سمرقند و بخارا به آن سخن می­ گفته­ اند و امروز از میان رفته است. 

بخش نهم به نگارش درباره «زریر و ارجاسب» اختصاص یافته که از متن پهلوی یادگار زریران گرفته شده است. زریر پهلوان نامدار برادر شهریار ایران گشتاسب بود. در زمان گشتاسب، زردشت ظاهر شد و مردم را به راستی و پاکی و یزدان پرستی خواند. گشتاسب آیین زردشت را پذیرفت و به یاری و پشتیبانی وی برخاست. ارجاسب پادشاه توران از گشتاسب خواست تا به آیین دیرین خود بازگردد که گشتاسب نپذیرفت، بنابراین جنگ در گرفت و داستان زریر داستان دلاوری های پهلوانان ایرانی در این جنگ است.

بخش دهم به داستان «داریوش بزرگ و گوتا» پرداخته که از متن فارسی باستان «کتیبه بزرگ داریوش در بیستون» و تاریخ هرودوت گرفته شده است. کمبوجیه پسر کورش وقتی به پادشاهی رسید به مصر لشکر کشی کرد و در زمان بازگشت، شنید که شخصی به نام برادرش بردیا ادعای تخت و تاج کرد. بنابراین کمبوجیه نیرنگ گوماتا را که به دروغ مدعی پادشاهی شده بود و خود را برادر کمبوجیه می­ خواند، فاش کرد و وی را از بین برد.

در بخش یازدهم نویسنده به «سرگذشت اردشیر پاپکان» پرداخته که از متن پهلوی کارنامگ اردشیر پاپکان گرفته شده است. اردشیر پاپکان بنیانگذار سلسله ساسانی است که بر اردوان آخرین پادشاه اشکانی پیروز شد و شهریار ایران شد. درباره زندگی او داستان­ ها و افسانه­ های بسیار میان ایرانیان رایج شد. بیشتر این داستان­ ها در کتاب کارنامه اردشیر پاپکان که شرح زندگی اردشیر است، گرد آمده است. این اثر از کتاب ­های کهن ایران محسوب می شود و به زبان پهلوی نوشته شده است.