امیر پروسنان
  پاندمی کرونا علاوه بر مشکلات سلامت، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، مشکلات بسیاری در زمینه آموزش و پرورش ایجاد کرد که می‌تواند در سال‌های آینده به واسطه آموزش‌های ناقص دانش آموزان، نمود بیشتری در جامعه داشته باشد و حالا باید فکری به حال پاندمی فقر و نابرابری آموزشی پس از عبور از بحران کرونا کرد.

همایش «فقر و نابرابری آموزشی» در «خانه اندیشمندان علوم انسانی» برگزار شد و مباحثی مانند چالش‌های نظام آموزشی در ایران، سمن‌ها و فقر آموزشی، کرونا و فقر آموزشی در پنل‌های مختلف و با حضور کارشناسان و پژوهشگران مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

بحران کرونا در اکثر کشورها علاوه بر مشکلات سلامت، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، مشکلات جدی در حوزه آموزش و پرورش ایجاد کرد. در این دوران حتی کشورهایی که بهترین وضعیت آموزشی را داشتند نیز با افزایش ضعف و افت تحصیلی مواجه شدند و بسیاری از کشورها به سرعت تلاش کردند که به آموزش حضوری برگردند.
هرچند این موضوع در کشور ما با تاخیر اتفاق افتاد و هر وقت زمزمه‌ای در مورد آموزش حضوری به راه افتاد، مخالفت خانواده‌ها بلند شد. ولی آمارهای غیر رسمی نشان می‌دهد که آموزش از راه دور منجر به افت تحصیلی دانش آموزان شده و نه تنها بحث آموزش، بلکه بحث پرورش نیز تحت تاثیر حضور نیافتن دانش آموزان در مدارس قرار گرفته است.

ترک تحصیل دانش آموزان و افت تحصیلی از جمله مواردی است که در دوران کرونا رخ داد و شاید بتوان با در نظر گرفتن یارانه‌هایی از طرف دولت، دانش آموزانی که در این دوران بیخیال تحصیل شده‌اند را باز هم به مدارس برگرداند.

در ادامه این گزارش، بخش‌هایی از مباحث مطرح شده در این همایش و پنل «کرونا و فقر آموزشی» را می‌خوانید.

اطلاعات کافی از بازماندگی و افت تحصیلی نداریم

«جلال کریمیان» پژوهشگر حوزه فقر در این همایش گفت: یکی از چالش‌های مهم، مواجهه با پیامدهای آموزش در دوران کرونا است. متاسفانه اطلاعات کافی و دقیق از بازماندگی و افت تحصیلی در دوران کرونا از طرف نهادهای رسمی در اختیار نداریم. هرچند در مصاحبه‌ها برخی اطلاعات ارائه می‌شود، اما این اطلاعات سیستماتیک نیست و به درد پژوهشگران نمی‌خورد.

یکی از چالش‌های مهم، مواجهه با پیامدهای آموزش در دوران کرونا است. اطلاعات کافی و دقیق از بازماندگی و افت تحصیلی در دوران کرونا از طرف نهادهای رسمی وجود نداردوی ادامه داد: در سال ۲۰۱۸ گزارشی از شاخص‌های مطالعه پیزا برای آمادگی آموزش دیجیتال منتشر شد که ۹ شاخص اصلی داشت. اول فراهم بودن پلتفرم مناسب آموزش آنلاین، دوم دسترسی دانش آموزان به مکانی آرام برای یادگیری در خانه، سوم دسترسی به یک دستگاه کامپیوتر برای انجام تکالیف مدرسه، چهارم دسترسی دانش آموزان به اینترنت مناسب، پنجم توانمندی فنی و حرفه‌ای معلمان در ارائه آموزش‌ها، ششم فراهم بودن زمان کافی برای معلمان، هفتم دسترسی معلم به منابع حرفه‌ای، هشتم ارائه مشوق به معلمان و نهم حمایت فنی مناسب از آموزش‌ها بود.
سه معیار اصلی از این پژوهش جدا می‌شود که اول دسترسی دانش آموزان به کامپیوتر و اینترنت، دوم آمادگی نرم افزاری و سخت افزاری مدارس و سوم توانمندی معلمان در آموزش‌های از راه دور است.

 آمادگی کشورها برای آموزش‌های از راه دور قبل از دوران کرونا
این پژوهشگر افزود: کشورهایی مانند حوزه اسکاندیناوی، سنگاپور و قطر آمادگی لازمی برای آموزش از راه دور داشتند. اکثر کشورها در رده آمادگی کم برای آموزش از راه دور قرار داشتند و حتی کشورهایی مانند ژاپن نیز در همین رده قرار داشت. از طرفی اکثر کشورها در این زمینه نا آماده بودند.

کریمیان گفت: در آن زمان تخمینی در ایران زده شد و به این نتایج رسیدیم که ۶۰ تا ۷۰ درصد دانش آموزان دسترسی‌هایی به ابزار آموزش دیجیتال داشتند. از طرفی زیرساخت‌های فنی آموزش‌های دیجیتال در مدارس کم و توانمندی‌های معلمان در زمینه آموزش مجازی بین ۳۰ تا ۴۰ درصد بود. البته این آمارها مربوط به حدود ۲ تا ۳ سال پیش است و باید توجه کنیم که پس از آن هم اتفاق خاصی رخ نداده است.

 میزان دسترسی دانش آموزان به کامپیوتر یا تلفن هوشمند
 

وی افزود: حدود ۶ هزار نفر از سراسر کشور در این نظرسنجی شرکت کرده بودند و پرسش‌نامه‌ها از طریق رابطان مرکز در استان‌ها و مدارس در اختیار مخاطبان قرار گرفته بود. نمونه گیری به صورت ثانویه انجام گرفت. نمونه نهایی شامل ۲ هزار و ۴۵۶ نفر بود که از حدود ۱۷۰ شهر در مناطق برخوردار، نیمه برخوردار و کم برخوردار کسب شد.

 میزان بهره مندی از رسانه‌های مختلف برای آموزش از راه دور
 

کریمیان بیان کرد: بر این اساس حدود ۶۰ درصد دانش آموزانی که در آموزش‌های مجازی شرکت کرده‌اند صاحب رایانه یا تلفن هوشمند بودند. در زمینه بهره مندی از رسانه‌های مختلف برای آموزش از راه دور نیز سوال شد که در این زمینه، ۹ درصد از تلویزیون، ۱۰ درصد از رادیو و ۹۱ درصد از اینترنت استفاده کردند.

 مشارکت دانش آموزان در آموزش‌های از راه دور در دوران کرونا
 

این پژوهشگر حوزه فقر گفت: یک سوم دانش آموزان در این نظرسنجی گفته‌اند که حضور کاملی در آموزش‌های از راه دور داشته و یک سوم گفته‌اند که تا حدودی در آموزش‌ها شرکت کرده و یک سوم از جریان آموزش‌ها دور بودند. دو ستون وسط نشان می‌دهد که ۳۲ درصد دانش آموزان بین ۵ تا ۱۵ ساعت در آموزش‌ها حضور داشتند و ۳۲ درصد هم اصلا در آموزش‌ها حضور نداشتند یا در نهایت ۵ ساعت شرکت کردند.

وی افزود: کودک برای این‌که در آموزش مجازی شرکت کند، نیازمند حمایت خانواده است. بنابراین می‌توان گفت که احتمالا ۳۰ درصد ترک تحصیل پنهان داشتیم. همچنین ۳۰ درصد دانش آموزان دچار یادگیری پایان نیافته یا ناقص شده‌اند که نتیجه آن، افت تحصیلی و ترک تحصیل در سال‌های آینده خواهد بود. می‌توان گفت که دو سوم دانش آموزان ما در این دو سال دچار ترک تحصیل آشکار و پنهان یا افت تحصیلی شده‌اند. متاسفانه داده مشخصی در این زمینه در اختیار نداریم.

کریمیان بیان کرد: در زمینه تلاش معلم‌ها برای ارائه آموزش از راه دور، ۲۶ درصد معلم‌ها تلاش چندانی نداشته و ۲۶ درصد بیش از حد معمول تلاش کردند و ۴۸ درصد تلاش قابل قبولی داشته‌اند.

 تلاش آموزگاران برای ارائه آموزش از راه دور در دوران کرونا
 

وی اظهار کرد: یکی از مشکلات اصلی آموزش از راه دور، آماده نبودن معلم‌هاست که باید در پژوهش‌هایی مورد بررسی قرار بگیرد. کیفیت پایین آموزش‌ها، مسائل مرتبط با سلامت روان و تن نیز در زمینه آموزش از راه دور جای بررسی دارد. هنوز با اشتباه بزرگی مواجه هستیم و هیچ وقت درباره دستگاه مورد نیاز برای آموزش مجازی صحبت نکردیم. زیرا ستون فقرات و بینایی دانش آموزان در همین دوران دچار مشکل شده است.

این پژوهشگر گفت: در زمینه آسیب‌های دوران کرونا به آموزش عمومی کشور می‌توان به بازماندگی تحصیلی قطعی تعداد زیادی از دانش آموزان، بازماندگی تحصیلی پنهان، افت تحصیلی عمومی ناشی از کیفیت آموزش‌ها و تعمیق نابرابری آموزشی اشاره کرد. در آن دوران اشتباهی که شد، تعطیلی مدارس بود.

وی بیان کرد: دولت آمریکا معادل ۱۰ درصد بودجه آموزش و پرورش را برای ۳ سال جهت جبران عقب ماندگی آموزشی دوران کرونا اختصاص داده است.

فقر یادگیری قبل از کرونا هم وجود داشت

«بهنام ذوقی» نماینده مرکز توانمندسازی حاکمیت و جامعه جهاد دانشگاهی نیز در این همایش اظهار کرد: فقر یادگیری فقط به دوران کرونا بر نمی‌گردد و پیش از آن هم جهان با بحران فقر یادگیری مواجه بوده است. نرخ فقر یادگیری نسبت کودکانی را که تا سن ۱۰ سالگی قادر به خواندن یک متن ساده همراه با درک مطلب آن نیستند را اندازه گیری می‌کند. از هر ۱۰ کودک در کشورهای با درآمد کم و متوسط، ۶ کودک از فقر یادگیری رنج می‌برد.

وی ادامه داد: با بازگشایی مدارس، این اهمیت دارد که ثبت نام، حضور و پیشرفت تحصیلی کودکان مورد نظارت قرار داشته باشد و دلیل برنگشتن برخی از کودکان به مدرسه مشخص شود و از آنها حمایت کنیم که به مدرسه برگردد و بماند. همچنین برداشتن شهریه مدارس و برقراری یا گسترش یارانه‌های نقدی و برنامه‌های تغذیه مدارس می‌تواند به این موضوع کمک کند. به عنوان مثال در لبنان، مبلغ ۲۳ میلیون دلار کمک مالی برای حمایت از کودکان ۱۳ تا ۱۸ ساله در معرض بازماندگی از تحصیل اختصاص داده شد. ارزیابی مداوم سطح یادگیری نیز اهمیت دارد. این امر نیازمند ارائه برخی ابزارهای ارزیابی به معلمان است که بتوانند به آسانی در کلاس درس به کار بگیرند. معلم باید ابزارهای سنجشی خوبی داشته باشد که بتواند نیازهای خاص هر دانش آموز را شناسایی کند.

ذوقی گفت: همچنین باید آموزش مسائل اساسی در اولویت باشد. دیگر وقت چانه زنی نیست و باید روی مهارت‌های اصلی کودکان که در زندگی به آن نیاز دارند، توجه شود. موضوع دیگر، بالا بردن کارآیی آموزش است که می‌تواند از طریق آموزش‌های جبرانی انجام شود. سلامت روان روی یادگیری کودک به طور مستقیم تاثیر می‌گذارد و وقتی کودک احساس کند در مدرسه شاد است، یادگیری بیشتری اتفاق می‌افتد.

آموزش و سلامت کالای عمومی است

«رضا امیدی» عضو شورای علمی و اجرایی همایش فقر و نابرابری آموزشی در ابتدای این همایش بیان کرد: نباید آموزش و سلامت را مانند کالاهای دیگر بدانیم که افراد به بازارش مراجعه کرده و با پرداخت پول بیشتر، جنس بهتری خریداری کنند. بلکه باید کالای عمومی مثل آموزش و سلامت به امتیاز تبدیل شود. اشتباه ما این بود که مدارس تبدیل به بنگاه‌های اقتصادی شده و تصور کردیم حتی مدارس دولتی باید به دنبال درآمدزایی باشند. چه تعارض‌ها و فسادهایی با این تصور شکل گرفت که دست مدرسه باید در جیب خودش باشد. بسیاری از مدارس دولتی اگر بخواهند امتحان میان ترم بگیرند، باید پول برگه امتحانی را از دانش آموزان دریافت کنند. حتی در دوران دفاع مقدس نیز مدارس این گونه اداره نمی‌شد.

نابرابری پرورشی مورد توجه قرار نگرفته است

«سید کاظم اکرمی» وزیر آموزش و پرورش دولت دوران دفاع مقدس نیز در این همایش گفت: سال‌هاست درباره نابرابری آموزشی گفته شده، اما نابرابری پرورشی مورد توجه کسی قرار نگرفته است. علاوه بر این‌که همه حق دارند سواد و تحصیلات داشته باشند، ولی جامعه بشری در زمینه پرورش نیز حق دارد. انسان تنها به برابری آموزشی نیاز ندارد و در کنار آموزش به تربیت و پرورش هم نیاز دارد.
سال‌هاست درباره نابرابری آموزشی گفته شده، اما نابرابری پرورشی مورد توجه کسی قرار نگرفته استوی افزود: یک دیدگاه درباره برابری آموزشی این است که مدارس باید بازتاب شرایط اجتماعی باشد. دیدگاه دیگر این است که انسان‌ها حق برابر دارند و همه به یک اندازه باید تعلیم ببینند، ظاهر این دیدگاه خوب است، اما باید توجه کرد که عقب ماندگی و مشکلات خانوادگی را باید چه کنیم و آیا همه در شرایط یکسانی قرار دارند. دیدگاه دیگر از زاویه جبران کنندگی به موضوع نگاه می‌کند و می‌گوید کسانی که دارا هستند، باید به محرومان رسیدگی کنند. بعد از انقلاب از لحاظ کمی در آموزش و پرورش موفقیت‌های بسیاری داشتیم.

استادان جامعه شناسی روز به روز کم رنگ می‌شوند

رضا کیانیان، هنرمند عرصه سینما و تئاتر و کنشگر اجتماعی نیز در صحبت‌هایی در ابتدای این همایش اظهار کرد: عدالت و برابری خیلی خوب است، اما همه این‌ها را سال‌هاست که می‌شنویم. این مهم است که چگونه عدالت باید برگزار شود و چرا عدالت برپا نمی‌شود. تلاش کردم پسرم را پس از دیپلم، به خارج از کشور بفرستم و خوشحالم که این کار را کردم. اولین چیزی که پسرم گفت این بود که هر دانش آموزی هر سوالی که می‌پرسد، معلم می‌گوید چه سوال خوبی و بعد پاسخ دانش آموز را می‌دهد. پسرم مدت‌ها طول کشید که عادت کند تا سوال بپرسد. ما در کشورمان این را کم داریم که بتوانیم سوال کنیم. در کشور ما سوال، جواب ندارد.

این بازیگر سینما و تئاتر ادامه داد: سوال این است که اگر کسی در مقام وزارت آموزش و پرورش بوده، چطور نتوانست به اهدافش برسد. ما بلد نیستیم سوال بپرسیم یا اجازه نداریم سوال کنیم. مبنای تئاتر، دیالوگ و گفت‌وگو است و مبنای آن، مونولوگ نیست. اگر گفت‌وگو در کشوری شکل بگیرد، آن کشور رشد می‌کند و اگر شکل نگیرد، پیشرفت حاصل نمی‌شود. چرا حاکمیت ما با علوم انسانی مخالف است؟ کار فلسفه، سوال پرسیدن است. چرا با فلسفه مخالفت می‌شود؟ علوم انسانی، جامعه شناسی، فلسفه، سوال ایجاد می‌کند. به همین دلیل علوم انسانی مورد تنفر است و اساتید جامعه شناسی روز به روز کم رنگ می‌شوند.

تغییر رفتار دانش آموزان و آموزش‌دهندگان در دوران کرونا
کارشناسان اعتقاد دارند که پس از پاندمی کرونا وارد پاندمی نابرابری آموزشی شدیم و همه دنیا با فقر و نابرابری آموزشی مواجه  است«احمد میدری» اقتصاد دان و معاون سابق وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز در این همایش گفت: کارشناسان اعتقاد دارند که پس از پاندمی کرونا وارد پاندمی نابرابری آموزشی شدیم و همه دنیا با فقر و نابرابری آموزشی مواجه  است و همه دولت‌ها باید با این موضوع مقابله کنند. در اروپا که بهترین وضعیت آموزشی را دارد، ضعف تحصیلی ۴۰ درصد افزایش یافته است. این موضوع درخاورمیانه به بیش از ۶۸ درصد افزایش یافته است. این‌که به دنبال مشارکت اجتماعی با دولت هستیم که بتوانیم فقر آموزشی را کاهش بدهیم، بسیار پیچیده است.

وی افزود: رفتار دانش آموزان و آموزش دهندگان در این دو سال کرونا به شدت تغییر کرده و حتی دولت‌ها هزینه آموزش را به شدت کاهش دادند. این رفتار باید تغییر کند و این تغییر بدون مشارکت اجتماعی امکان پذیر نیست. باید رفتارهایی که در دوران کرونا ایجاد شد را تصحیح کنیم.

میدری بیان کرد: دولت‌ها اسیر نظام اداری هستند. بسیاری از افراد خواستند در نظام اداری تغییر ایجاد کنند، اما تغییر در نظام اداری، امری پیچیده و سیاسی و دشوار است. بر اساس اعلام یونیسف، حدود ۲۱ هزار میلیارد دلار ثروت از بین می‌رود، اگر اثر کرونا بر نظام آموزش را جبران نکنیم.

هرچند پاندمی کرونا تمام نشده و هنوز افراد زیادی به این ویروس مبتلا شده و بستری می‌شوند و حتی روزانه در کشورهای مختلف و ایران به واسطه ابتلا به کووید ۱۹ فوت می‌کنند، اما دولت و وزارت آموزش و پرورش باید فکری به حال دانش آموزانی کند که در دو سال اخیر تحت تاثیر آموزش‌های غیر حضوری دچار افت تحصیلی شده‌اند. درغیر این صورت، کودکانی که در این دوران با افت تحصیلی مواجه شده‌اند، در مقاطع بالاتر با مشکلات بیشتری مواجه خواهند شد که دامن گیر جامعه می‌شود.