نکته‌ای که در اومیکرون بیش از هر چیزی جلب‌توجه می‌کند، تعداد جالب‌توجه جهش‌های آن است. این سویه در مقایسه با ویروس اصلی کرونا که در ووهان چین پیدا شده بود، بیش از ۵۰ جهش دارد.

در ادامه گزارش ۱۱ بهمن روزنامه فرهیختگان آمده است: حدود ۳۰ جهش این سویه منجر به بروز تغییراتی در اسیدهای آمینه پروتئین اسپایک می‌شود که کروناویروس از آن برای اتصال به سلول‌ها و نفوذ به آنها استفاده می‌کند.

 از چندوقت پیش با کاهش چشمگیر شمار مبتلایان و کشته‌های کرونایی دنیا در تصور آن بود که کرونا به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شود و همه امیدوار بودند به‌زودی از شر این ویروس خلاص می‌شوند؛ ناگهان سروکله سویه جدیدی از کرونا موسوم به اُمیکرون پیدا شد که تمام معادله‌ها را بر هم ریخت و موج جدید و تازه‌نفسی را در دنیا آغاز کرد و حالا بعد از گذشت حدود یک ماه به ایران رسیده و موج ششم کرونا به‌رغم تمام هشدارهای متخصصان آغاز شده است. تا امروز حدود ۲۲ هزار بیمار مبتلا به کرونا در ایران شناخته شده که از این میان، ۱۲۰۹ نفر بستری شده و ۴۴ بیمار هم جان خود را از دست داده‌اند.

با وجود اینکه در ابتدا اعلام شده بود سرعت انتقال اُمیکرون بسیار سریع‌تر از دیگر سویه‌های کروناست و مرگ‌ومیر ناشی از آن خیلی جالب‌توجه نیست، اما شواهد چیز دیگری می‌گوید، به‌طوری‌که درست است سرعت انتقال ویروس حدود ۶برابر بیشتر از دیگر انواع کروناست، اما مرگ‌ومیر آن خیلی هم پایین نیست و این نباید باعث شود افراد، این سویه را شوخی بگیرند و استفاده از ماسک و رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی را رعایت نکنند. با توجه به اینکه اُمیکرون جهشی بسیار غیرعادی به شمار می‌رود، دانشمندان هنوز هم تلاش می‌کنند این معادله مجهول را حل‌وفصل کنند.

کمتر از دو ماه بعد از مشاهده اُمیکرون در آفریقای جنوبی، این سویه جدید سریع‌تر از هر سویه دیگر کرونا در دنیا منتشر شد. دانشمندان تاکنون ردپای اُمیکرون را در بیش از ۱۲۰ کشور جهان شناسایی کرده‌اند اما هنوز هم این سوال پابرجاست که اُمیکرون از کجا آمده و چه چیزی باعث شده این اندازه مسری باشد؟ این سویه جدید، حاوی جهش‌های متعدد غیرمعمولی است که آن را متمایز از دیگر سویه‌های دلتا و آلفا کرده است. ویروس‌شناسان تکاملی تخمین می‌زنند که نزدیک‌ترین جد ژنتیکی شناخته‌شده این سویه به بیش از یک سال پیش، مدتی پس از اواسط سال ۲۰۲۰ بازمی‌گردد. پرسش درباره منشأ اُمیکرون فراتر از اهمیت آکادمیک آن است. بررسی اینکه در چه شرایطی این سویه جدید به وجود آمده، ممکن است به دانشمندان کمک کند تا خطر ظهور گونه‌های جدید را رد کرده و اقداماتی را برای به حداقل رساندن آن فراهم ‌کنند.

تلاش برای کاهش خطری که حتی قادر به فهم آن نیستید، بسیار دشوار است. سازمان بهداشت جهانی به‌تازگی گروه مشاوره علمی برای ریشه‌یابی عوامل بیماری‌زای جدید (SAGO) را راه‌اندازی کرده است که به بررسی منشأ اُمیکرون می‌پردازد. انتظار می‌رود این گروه گزارشی را در این‌باره در اوایل فوریه منتشر کنند. دانشمندان در رأس این گزارش به بررسی سه نظریه می‌پردازند. محققان میلیون‌ها توالی ژنوم ویروس SARS-CoV-۲  را بررسی کردند؛ اما این احتمال وجود دارد که مجموعه‌ای از جهش‌هایی را که منجر به اُمیکرون می‌شود، از دست داده باشند. از سوی دیگر، این سویه ممکن است جهش‌هایی را در یک فرد در قالب عفونت درازمدت ایجاد کرده باشد یا می‌تواند در دیگر میزبان‌های جانوری مانند موش ظهور کند.

۵۰ جهش در یک سویه

به گزارش Nature ، محققان بر این باورند که اُمیکرون سویه تازه‌واردی است که ابتدا در آفریقای جنوبی و سپس در اوایل نوامبر ۲۰۲۱ در «بوستوانا» مشاهده شده است. شواهدی از مشاهده این سویه در روزهای نخست ماه نوامبر در انگلیس، آفریقای جنوبی، نیجریه و آمریکا وجود دارد. تجزیه و تحلیل نرخ جهش‌ها در صدها توالی ژنوم و سرعت گسترش آن از طریق جمعیت‌ها بیانگر آن است که زمان ظهور آن به قبل‌تر از انتهای سپتامبر یا اوایل اکتبر سال گذشته برنمی‌گردد. اُمیکرون در آفریقای جنوبی از یکی از ایالت‌های پرجمعیت این کشور آغاز شده است. از آنجا که ژوهانسبورگ، بزرگ‌ترین فرودگاه قاره آفریقا را در خود جای داده، این سویه از این طریق می‌تواند به هر کجای دنیا منتقل شود.

نکته‌ای که در اُمیکرون بیش از هر چیزی جلب‌توجه می‌کند، تعداد جالب‌توجه جهش‌های آن است. این سویه در مقایسه با ویروس اصلی کرونا که در ووهان چین پیدا شده بود، بیش از ۵۰ جهش دارد. حدود ۳۰ جهش این سویه منجر به بروز تغییراتی در اسیدهای آمینه پروتئین اسپایک می‌شود که کروناویروس از آن برای اتصال به سلول‌ها و نفوذ به آنها استفاده می‌کند. در سویه‌های پیشین تنها تا ۱۰ جهش پروتئین اسپایک نگران‌کننده بود. محققان بسیاری از این جهش‌ها را پیش‌تر مشاهده کرده‌اند. برخی از این جهش‌ها این توانایی را به این ویروس داده‌اند تا بتواند به گیرنده پروتئین ACE۲ متصل شود و نقطه اتصالی برای ویروس SARS-CoV-۲ به شمار می‌رود که به آن کمک می‌کند سیستم ایمنی بدن را سرکوب کند. اُمیکرون نسبت به سویه‌های قبلی اتصال قوی‌تری به ACE۲ دارد و عملکرد بهتری برای سرکوب کردن آنتی‌بادی‌های مسدودکننده ویروس در افراد واکسینه‌شده یا بهبودیافتگان از کرونا دارد.

بروز تغییرات دیگر در پروتئین اسپایک نوع ورود اُمیکرون به داخل سلول‌ها را نیز متحول کرده است و به نظر می‌رسد با مهارت کمتری به‌طور مستقیم به غشای سلول‌ها نفوذ می‌کند و درعوض، بعد از احاطه شدن با یک حباب لیپیدی، وارد می‌شود. بیش از ده‌ها جهش اُمیکرون نادر هستند که برخی از آنها پیش از این مشاهده نشده بودند و برخی دیگر هم وجود داشتند اما دوباره با سرعت ناپدید شدند. ویژگی عجیب دیگر اُمیکرون این است که از نظر ژنومی، شامل سه زیرمجموعه متمایز است که به نظر می‌رسد همه آنها در یک زمان ایجاد شده‌اند؛ دو ژنوم آن در دنیا گسترش یافته‌ و این بدان معناست که اُمیکرون زمان لازم را در اختیار دارد که پیش از آنکه دانشمندان متوجه وجود آن شوند، در انواع مختلف ظاهر شود.

شیوع خاموش ویروس

محققان ظهور سویه‌های قبلی این ویروس را براساس یک فرآیند تحولی تدریجی تشریح کرده‌اند. زمانی که ویروس SARS-CoV-۲ تکثیر شده و از فردی به فرد دیگر منتقل می‌شود، تغییراتی گاه و بیگاه در توالی RNA  آن رخ می‌دهد که برخی از آنها دائمی هستند. دانشمندان مشاهده کرده‌اند که حدود یک یا دو جهش واحد در ماه باعث چرخش ویروسی آن می‌شود که جهش آن حدود نیمی از جهش‌های آنفلوآنزاست. برخی دانشمندان بر این باورند که شیوع فرد به فرد منجر به تجمع تغییرات از زمان ظهور اُمیکرون در اواسط ۲۰۲۰ نمی‌شود. به نظر می‌رسد که یک سال و نیم زمان بسیار کوتاهی است تا بسیاری از جهش‌ها ظاهر شوند و درظاهر برای این کار ساخته شده باشند. اما گویا فرآیند جهش در نقطه‌ای از دنیا که توالی‌های ژنومی محدود داشته و در میان افرادی که به‌دلیل نداشتن علائم از آنها تست گرفته نشده، از نظر دور مانده است. اما آنچه باعث فوران اُمیکرون در دنیا شد، پیشرفت دیگر سویه‌ها ازجمله دلتا بود که به‌تدریج توسط ایمنی ایجادشده از واکسیناسیون و عفونت قبلی، اُمیکرون توانست این مانع را از سر راه بردارد. با وجود اینکه محققان حدود ۷.۵ میلیون توالی ویروس SARS-CoV-۲ را در داده‌های ژنومی ثبت کرده‌اند، توالی صدها میلیون ژنوم ویروسی گرفته‌شده از مبتلایان به کووید در دنیا ارزیابی نشده است.

در آفریقای جنوبی با حدود ۲۸ هزار ژنوم، توالی‌هایی کمتر از یک درصد از موارد کووید-۱۹ شناسایی شده‌اند و در بسیاری از کشورهای همجوار، از تانزانیا گرفته تا زیمبابوه و موزامبیک، کمتر از ۱۰۰۰ توالی به دست آمده است.  محققان باید توالی‌های ژنوم‌هایی از ویروس کرونا را از این کشورها به دست آورند تا درک بهتری از تحولات احتمالی داشته باشند. این احتمال وجود دارد که سه زیرمجموعه از اُمیکرون به‌طور جداگانه از منطقه‌ای با ظرفیت توالی‌های محدود به آفریقای جنوبی رسیده باشند. اما برخی محققان بر این باورند که این تئوری که اُمیکرون تکامل‌یافته از طریق انتقال از فردی به فرد دیگر؛ بسیار غیرقابل‌قبول است. باید گام‌هایی در بررسی تحولات اُمیکرون در ژنوم‌های ویروسی گرفته‌شده از مسافران کشورهایی با توالی‌های پایین برداشته شود. از آنجا که برخی جهش‌های اُمیکرون پیش‌تر مشاهده شده بود، این سویه در یک محیط تکامل ‌یافته و شامل انتقال زنجیره‌های فردی به فرد دیگر نمی‌شود. برخی از این تغییرات در اُمیکرون در گروه‌های وسیع‌تر ویروسی دیده نمی‌شود. به‌عنوان مثال، نقطه خاصی در این ژنوم‌ها موسوم به «ساربکویروس‌ها» کدگذاری اسیدآمینه «سرین» را انجام می‌دهد اما یک جهش در اُمیکرون به این معناست که این سویه، لیزینی در آن نقطه دارد که زیست شیمی منطقه را تغییر می‌دهد.

عفونت مزمن

ویروس اُمیکرون هفته‌ها و ماه‌ها قابلیت تکثیر دارد و انواع مختلف جهش نیز ممکن است بروز کند تا سیستم ایمنی بدن را خنثی کند. عفونت‌های مزمن به این ویروس فرصت می‌دهد تا با سیستم ایمنی بدن موش و گربه بازی کند. چنین عفونت‌های مزمنی در افرادی با سیستم ایمنی ضعیف مشاهده می‌شود. برخی محققان بر این باورند که سویه آلفا در افرادی با عفونت مزمن بروز کرده؛ چراکه به نظر می‌رسد اُمیکرون تغییرات زیادی را ایجاد کرده است. گیرنده‌ای که بسیاری از جهش‌های اُمیکرون روی آن مستقرند، هدفی آسان برای آنتی‌بادی‌ها به شمار می‌رود و تحت فشار برای تغییر در عفونت‌های درازمدت قرار می‌گیرد.

اما هیچ‌کدام از این ویروس‌های افراد مبتلا به عفونت مزمن که تاکنون مورد بررسی قرار گرفته‌اند، مقیاس جهش‌های مشاهده‌شده در اُمیکرون را نداشته‌اند. دستیابی به این امر مستلزم نرخ بالای تکثیر ویروس برای مدت طولانی است که وضعیت آن فرد را نامناسب می‌کند. ویژگی‌های اُمیکرون سرمنشأ ترکیباتی از جهش‌هاست، به‌عنوان مثال، دو جهش یافت‌شده در اُمیکرون یعنی N۵۰۱Y به‌همراه Q۴۹۸R توانایی این سویه را برای اتصال به گیرنده پروتئینی ACE۲ تا ۲۰برابر افزایش می‌دهد. تحقیقات اولیه نشان می‌دهد که جهش‌های نادری در اُمیکرون باعث تشکیل یک شاخه جداگانه می‌شود که به نظر می‌رسد با یکدیگر همکاری می‌کنند تا اثرات منفی هرکدام را جبران کنند. این بدان معناست که این ویروس باید به اندازه کافی در بدن یک فرد تکثیر شود تا اثرات ترکیبات جهش‌ها به دست بیاید. یکی از احتمال‌های مطرح‌شده این است که افراد متعددی با عفونت‌های مزمن درگیر بوده‌اند یا اینکه جد ویروس اُمیکرون از فردی مبتلا به عفونت طولانی‌مدت بوده و سپس پیش از شناسایی، مدتی را در میان جمعیت‌ها سپری کرده است. البته این احتمال به غیرممکن بودن نزدیک می‌شود.

موش‌ها؛ منشأ اصلی اُمیکرون

سرمنشأ اُمیکرون هرگز در انسان نبوده است. ویروس SARS-CoV-۲ تاکنون در پلنگ، کفتارها و اسب‌آبی موجود در باغ‌وحش‌ها گسترش یافته و ابتلاهایی را هم در مزارع پرورش راسو در اروپا ایجاد کرده است. درواقع، بررسی‌ها نشان می‌دهد که اُمیکرون می‌تواند وارد بدن طیف گسترده‌ای از جانوران شود. محققان طبق مطالعات سلولی دریافتند که پروتئین اسپایک اُمیکرون برخلاف سویه‌های اولیه می‌تواند به گیرنده پروتئینی ACE۲ بوقلمون‌ها و موش‌ها متصل شود. ترکیب دو جهش N۵۰۱Y–Q۴۹۸R به سویه‌ها اجازه می‌دهد به گیرنده ACE۲ متصل شوند. چند جهش دیگر اُمیکرون در ویروس‌هایی مشاهده شده که با جوندگان در آزمایش‌های آزمایشگاهی سازگاری دارند. این ویروس حاوی جهش‌هایی است که امکان انتقال از انسان به موش‌ها را از طریق فضله آلوده ایجاد می‌کند. یک موش آلوده در تماس با انسان، می‌تواند باعث ابتلای فرد به اُمیکرون شود. تغییراتی که باعث می‌شود ویروس در میزبان حیوانی بهتر گسترش یابد، لزوما بر توانایی آن در آلوده کردن افراد تأثیر نمی‌گذارد.

نیاز یا عدم نیاز به واکسن اُمیکرون

بعد از شناسایی سویه اُمیکرون، سازندگان واکسن کرونا به‌سرعت تلاش کردند واکسن‌هایی را علیه این ویروس جهش‌یافته تولید کنند. در هفته جاری، دو شرکت فایزر و مدرنا اعلام کردند که آزمایش‌های بالینی تزریق واکسن‌هایی بر پایه اُمیکرون را آغاز کرده‌اند. اما اینکه واقعا تزریق این واکسن‌ها ضروری است یا خیر، هنوز مورد بحث است. برخی تصور می‌کنند که تزریق این واکسن‌ها خیلی هم ضروری نیست؛ چراکه تا وقتی تولیدکنندگان این واکسن، این محصول را روانه بازار کنند، موارد ابتلا به اُمیکرون فروکش می‌کند. از سوی دیگر پیش‌بینی اینکه سویه‌های دیگر مانند اُمیکرون باشند، دشوار است و در این‌صورت، ساخت واکسن اُمیکرون بی‌فایده می‌شود.

چنین سیستمی برای بیماری آنفلوآنزا در دنیا وجود دارد، به‌طوری‌که بیش از ۱۰۰ آزمایشگاه و ۵ مرکز مشارکتی تحت پوشش سازمان بهداشت جهانی در دنیا وجود دارند که هرساله با بررسی هزاران نمونه ویروس، کار نظارت بر ویروس جدید آنفلوآنزا و تولید واکسن مربوط به آن را در دستورکار خود دارند. آنفلوآنزا به‌گونه‌ای است که سالی دوبار به واکسن فصلی سال بعد نیاز دارد. اما چنین ساختار جهانی هنوز برای کووید-۱۹ درنظر گرفته نشده است و البته تا پیش از ظهور اُمیکرون نیاز به چنین سیستمی احساس نمی‌شد. اُمیکرون درحال‌حاضر بیش از ۹۸درصد ابتلاها به کرونا را در آمریکا به خود اختصاص داده است.