بررسی خشکسالی و پدیده فرسایش خاک، مواردی هستند که در موضوع محیط‌زیست از اهمیت بالایی برخوردارند. رسانه‌های داخلی نیز این مهم را در دستور کار خود قرار داده و با توجه به کمبود ذخایر آب، قاچاق خاک و میزان بالای فرسایش خاک در کشور به این مقوله پرداخته‌اند.

رسانه‌های کشور ۱۵ آذر ۱۴۰۰ خورشیدی به موضوع محیط‌زیست رابا دو موضوع آب و خاک پرداختند. به‌گونه‌ای که اصولگرایان، اعتدالگرایان و اصلاح‌طلبان هر کدام گزارش، یادداشت و مصاحبه‌هایی در این خصوص منتشر کردند که در ادامه بخشی از آنها رصد می‌شود.

 

رسانه‌های اعتدالگرا

از دلار ۳۰ هزار تومانی تا خشکسالی و شرمساری!

در یادداشتی به قلم غلامرضا بنی اسدی که در روزنامه جمهوری اسلامی منتشر شده، می‌خوانیم: طبیعت و اقتصاد در یک چیز، به هم شبیهند؛ دستورناپذیری و مدیریت‌پذیری. نمی‌شود به آسمان دستور داد ببارد و به زمین فرمان راند که بجوشد. نه، اصلا گوش نمی‌کنند. اقتصاد هم چنین رویه‌ای دارد. نمی‌شود دستور داد که قیمت‌ها پایین بیاید. به کارخانه نمی‌شود فرمان داد که بیشتر از ظرفیت خود تولید کند. نه، این نشدنی است. اصلا هم به این جناح و آن گروه کاری ندارد. دولتِ سابق و لاحق هم نمی‌شناسد. نه به زبانِ آن نظریه‌پردازِ پیدا و پنهانِ زِمَن کار دارد و نه به قلمفرسایی روزنامه‌چیانِ جوانِ وطن! یادمان هست و از یاد هم برود در آرشیوها محفوظ و در فضای مجازی در گردش است که می‌گفتند از وقوع ترسالی و شرمساری برای کسانی که ایران را خشکسال می‌دانستند و برای مدیریت منابع آب، هشدار می‌دادند.

اما طبیعت، راه خود را رفت و امروز می‌بینیم که شرمساری برای مدعیانِ ترسالی ماند و خشکسالی برای مردم و زمینی که هر روز خشک‌تر می‌شود و صنعت و کشاورزی که هر روز در تنشِ آبی افزون‌تر گرفتار می‌شوند. حال آیا کسی از مدعیان، احوال می‌پرسد که براساس کدام داده‌های علمی متقن، دیگران را به وابستگی بیگانه متهم و به نادانی تحقیر و مردم را در بهره‌برداری بی‌حساب، دلیر می‌کردند؟ بله، طبیعت ثابت کرده که دستورپذیر نیست. اقتصاد و بازار هم همین راه را می‌روند لذا می‌بینیم که دلار، مرز ۳۰ هزارتومان را هم رد می‌کند و همراهش، دیگر کالاها هم از نردبان قیمت‌ها بالا می‌روند و اصلا هم توجه ندارند که دولت عوض شده است!

 

یک میلیون هکتار خاک همدان روی خط قرمز فرسایش

امیر لاهوتیان مدیر آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان همدان در گفت‌وگو با روزنامه ایران با بیان اینکه وضعیت فرسایش خاک در استان بین ۱۰ تا ۱۵ تن در هکتار است، گفت: توان زیستی خاک در غرب کشور هر روز کمتر می‌شود.

خاک همدان سالانه ۱۵ تن در هکتار فرسایش می‌یابد. کارشناسان و مسئولان جهاد کشاورزی در این استان غربی ورود زودهنگام عشایر به‌مراتع، تغییر کاربری اراضی، شدت جریان آب ناشی از نزولات سنگین باران و برف، تغییرات دمایی، قطع درختان، شخم غیراصولی در جهت شیب، توسعه معادن، چرای بیش از حد مراتع توسط دام، نبود تعادل بین دام و ظرفیت مرتع را از مهم‌ترین علل فرسایش خاک در استان همدان برمی شمارند.

این مسئول، وضعیت حدود یک میلیون هکتار از اراضی استان را که در معرض فرسایش هستند بحرانی دانست و خاطرنشان کرد: حدود ۴۵ هزار هکتار از اراضی نیز در معرض شوری قرار دارد. اگر نوع خاک مقاوم نباشد، این شوری و گازدار شدن آب به محدودیت در کشت منجر می‌شود. کشاورزان در این اراضی شور نمی‌توانند از هر روشی استفاده کنند. آنها برای کشت نیاز به دستگاه‌های خاص دارند تا کشت آسیب نبیند. همچنین یکی دیگر از معضلات شوری خاک این است که از هر نوع آبیاری برای کشت نمی‌توان استفاده کرد چون هزینه بر خواهد بود بنابراین ضروری است که نسبت به اصلاح کشت، آبیاری و تقویت زمین در درازمدت اقدام کرد در غیر این صورت کشاورزی دراین مناطق هیچگونه توجیه اقتصادی ندارد.

به گزارش این روزنامه، اسفندیار خزایی مدیرکل منابع طبیعی استان همدان نیز با بیان اینکه فرسایش خاک در سال تا سقف ۱۰ تن در هکتار طبیعی بوده و این مقدار فرسایش به‌دلیل ایجاد دشت‌ها و ایجاد زمین‌های حاصلخیز برای انجام عملیات کشاورزی مفید است، گفت: اگر فرسایش خاک از ۱۰ تن در هکتار در سال فراتر رود به این پدیده، فرسایش تشدید شونده گفته می‌شود. این پدیده بر اثر رگبارهای باران و بارش‌های ناگهانی و همچنین علل انسانی از جمله بهره‌برداری نادرست از منابع مانند چرای بی‌رویه دام ایجاد می‌شود.

 

رسانه‌های اصولگرا

فرسایش شدید خاک در چهار میلیون هکتار از اراضی کشور

 به گزارش روزنامه کیهان علیمراد اکبری معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی روز گذشته در همایشی که به مناسبت روز جهانی خاک سمیناری با حضور مسئولان وزارت جهاد کشاورزی در حاشیه برگزاری نمایشگاه سامانه‌های نوین آبیاری در محل نمایشگاه‌های دائمی تهران برگزار شده بود با تأکید بر اینکه عمل به اسناد بالادستی به حفظ خاک زراعی کمک می‌کند، اظهار داشت: در کشور ۱۸.۵ میلیون هکتار زمین کشاورزی وجود دارد که ۸.۷ میلیون هکتار آن آبیاری می‌شود و ۶۰ درصد اراضی کمتر از یک‌درصد مواد آلی را دارد، در حالی که این رقم در دنیا دو تا چهار درصد است. معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه چهار میلیون هکتار از اراضی کشور از فرسایش شدید رنج می‌برد، بر ضرورت تشکیل شورای عالی خاک با حضور رئیس‌جمهور تأکید کرد. چهار میلیون هکتار از اراضی کشور از فرسایش شدید رنج می‌برد و یک‌و نیم تا دو میلیون هکتار از خاک‌های کشور مشکل زهدار شدن دارند.

معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در ادامه به اقدامات انجام یافته در حوزه آب و خاک اشاره کرد و گفت: قانون حفاظت از خاک در مجلس تصویب شد و آئین‌نامه اجرایی آن آماده شده و خط ‌مشی‌های آن نیز در انتظار تصویب است. همچنین دفتر خاک و شورای هماهنگی خاک در راستای این قانون تصویب شده است.

اکبری همچنین با ارائه شش پیشنهاد درباره حفظ خاک از تخریب و فرسایش ادامه داد: سازمان برنامه و بودجه باید ردیف اعتباری برای حاصلخیزی و بهره‌وری خاک در بودجه تعریف کند. علاوه بر آن، وزارت جهاد کشاورزی اطلاعات خاک کشور را در قالب بانک خاک جمع‌آوری کند. باید قانون محکمی درباره ممنوعیت تغییر کاربری‌ها تصویب شود. از سوی دیگر سازمان برنامه و بودجه همانند سایر کشورها ارزش اقتصادی برای آب و خاک تعیین کند.

معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی تأکید کرد: دانش حفظ آب و خاک باید در کشور ارتقا یابد و در نهایت پیشنهاد می‌شود، شورای عالی خاک به ریاست رئیس‌جمهور تشکیل شود.

 

کاهش ۴۴ درصدی ورودی آب به سدهای کشور

روزنامه کیهان در گزارشی آورده است: به‌گفته فیروز قاسم‌زاده مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، بررسی وضعیت سدهای کشور نشان می‌دهد میزان کل حجم ورودی به سدهای کشور از ابتدای مهرماه تا تاریخ ۱۳ آذر معادل ۲.۸۴ میلیارد مترمکعب بوده که کاهشی معادل ۴۴ درصد نسبت به مدت مشابه سال آبی گذشته داشته است. وی در این خصوص خاطرنشان کرد: در شرایط کنونی، از کل حجم مخزن سدهای مهم کشور به‌میزان حدود ۵۰.۵ میلیارد مترمکعب، حدود ۳۵ درصد آب ذخیره ‌شده وجود دارد.

 

تشدید تشنگی با شوری ۵۵ میلیون هکتاری

روزنامه جوان در گزارشی نوشت: ایران از لحاظ شوری خاک با ۵۵ میلیون هکتار در قاره آسیا پس از کشور چین در مقام دوم قرار دارد. در حال حاضر ۱۰ استان کشور درگیر شوری آب با درصدهای متفاوت هستند. در مراحل اولیه، شوری بر متابولیسم موجودات خاک تأثیر می‌گذارد و بهره‌وری خاک را کاهش می‌دهد، اما در مراحل پیشرفته تمام پوشش گیاهی و سایر موجودات زنده را در خاک از بین می‌برد و در نتیجه زمین‌های حاصلخیز و مولد را به زمین‌های بایر و بیابانی تبدیل می‌کند. مدیریت سیستمی و برنامه‌ریزی دقیق برای مقابله با این پدیده، موجب می‌شود کمترین خسارت‌ها به منابع کشور وارد شده و جلوی فرسایش بالای خاک هم گرفته شود.

کمبود آب از یک‌سو و شوری خاک از سوی دیگر سبب شده‌است تا تشنگی در کشور بیشتر آشکار شود. علاوه بر فرسایش و نابودی خاک در حرکت، خاک ساکن نیز در حال نابودی است و یکی از علل اصلی آن شوری خاک است. امسال شعار روز جهانی خاک «جلوگیری از شوری خاک، افزایش حاصلخیزی خاک» تعیین شده‌است تا از طریق پرداختن به چالش‌های رو به رشد مدیریت خاک، مبارزه با شور شدن آن، افزایش آگاهی در خصوص آن و تشویق جوامع برای کمک به بهبود سلامت خاک به ارتقای آگاهی در زمینه ضرورت و اهمیت حفظ اکوسیستم‌های سالم و نقش آن در رفاه انسان پرداخته شود.

ایران با توجه به شرایط اقلیمی خاصی که دارد، با فرسایش بالای خاک روبه‌رو است. در این خصوص رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست با اشاره به اینکه ارزش اقتصادی خاک در پروسه تغییر اقلیم، ۵هزار دلار در هکتار گفت: سالانه ۵.۲ میلیارد تن خاک در کشور در قالب جابه‌جایی و انتقال در حال از دست رفتن است.

 

ثروتمندان زمین را می‌خورند!

روزنامه جوان در مطلبی آورد: ثروتمندترین افراد که احتمالاً خیلی از ما آرزوی سبک زندگی آن‌ها را داریم و خانه‌های چندهکتاری و کلکسیون ماشین‌ها و لباس‌هایشان را در اینستاگرام دنبال می‌کنیم، در عین حال، آلوده‌کننده‌ترین انسان‌های روی زمین هستند.

ثروتمندترین افراد که احتمالاً خیلی از ما آرزوی سبک زندگی آن‌ها را داریم و خانه‌های چندهکتاری و کلکسیون ماشین‌ها و لباس‌هایشان را در اینستاگرام دنبال می‌کنیم، در عین حال، آلوده‌کننده‌ترین انسان‌های روی زمین هستند. دنی دورلینگ، استاد پرآوازه دانشگاه آکسفورد، با بررسی چندین شاخص توضیح می‌دهد که هرچه جامعه‌ای نابرابرتر باشد، ثروتمندان آن بیشتر به محیط‌زیست آسیب می‌زنند و کمتر به پیامدهای جمعی سبک زندگی‌شان توجه نشان می‌دهند.

آب را عمدتاً برای مصارف کشاورزی استخراج می‌کنیم تا به محصولات کشاورزی آب دهیم و سپس حیوانات را با آن محصولات تغذیه کنیم، اما علاوه بر آن، آب را برای صنایعی استفاده می‌کنیم که کالاهای بیشتر و بسته‌بندی‌های بیشتری برای آن کالاها تولید می‌کنند؛ کالاهایی که بیشتر از نیاز واقعی ما هستند.

آخرین مورد استفاده آب مصارف شخصی و خانگی است. در اینجا هم، مانند مصرف گوشت، تفاوت‌های چشم‌گیری در مصرف آب کشورهای ثروتمند وجود دارد. به نظر می‌رسد این تفاوت‌ها باز هم به نابرابری اقتصادی مربوط است. در کشورهایی که ثروت عادلانه توزیع نمی‌شود، مردم به‌طور متوسط برای مصارف شخصی آب بیشتری مصرف می‌کنند یا آنکه در مصرف آب بی‌ملاحظه‌ترند.

علت آن نیست مردم کشورهایی که از نابرابری اقتصادی رنج می‌برند، تمیزترند و بیشتر شست‌وشو می‌کنند (سرانه خرید صابون در ژاپن بیش از هر جای دیگر دنیاست)؛ مطمئناً علت هم این نیست که مردم این کشورها بیشتر آب می‌نوشند. حقیقت آن است که آن‌ها آب بیشتری هدر می‌دهند. شاید این امر از ویژگی‌ای نشئت می‌گیرد که در کشورهایی با اقتصاد نابرابر به شدت حکمفرماست. به حکم این ویژگی، مردم باید در انجام آنچه دوست دارند، آزاد باشند و نگران هم نباشند که این کار برای دیگران چه نتایجی به بار می‌آورد.

 

کسری ۲۵۸ میلیون مترمکعبی سدهای پنجگانه استان تهران

به گزارش روزنامه رسالت، یوسف رضاپور مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران از کاهش ۵۲ درصدی بارندگی‌ها نسبت به مدت مشابه سال گذشته خبر داد و گفت: به‌رغم بارندگی‌های اخیر، همچنان با کسری ۲۵۸ میلیون مترمکعبی در حجم آب سدهای پنجگانه نسبت به مدت مشابه سال گذشته مواجه هستیم.

رضاپور تأثیر بارندگی‌های اخیر برافزایش ذخیره آب سدهای تأمین کننده آب شرب تهران را بسیار اندک عنوان کرد و یادآور شد: باوجود بارندگی‌های مناسبی که در روزهای گذشته شاهد بودیم، اما ورودی آب به سدها همچنان شرایط خوبی نداشته و با کاهش ۳۶ درصدی در این بخش از ابتدای سال آبی در مقایسه با سال گذشته مواجه هستیم. چراکه بخشی از بارندگی‌های اخیر در روزهای گذشته در ارتفاعات به صورت برف بوده و رواناب کمی را شاهد بودیم. مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای تهران با تأکید بر این‌که مشکل کم‌آبی در استان تهران همچنان ادامه دارد و شهروندان باید صرفه‌جویی و مدیریت مصرف را همچنان جدی بگیرند، خاطرنشان کرد:با توجه به شرایط استان و کشور انتظار می‌رود همکاری‌ها افزایش یابد تا با یک شرایط مطمئن‌تر آب شرب مردم را به صورت پایدار تأمین کنیم.

 

خاک بر باد نده

روزنامه صبح نو در مطلبی به موضوع قاچاق خاک پرداخت و نوشت: این روزها که خیلی‌ها نگاه‌شان به آسمان است و آلودگی هوا را می‌پایند، خبر ندارند که زیر پای‌شان چه خبر است و چه خاکی در حال ازبین‌رفتن است. استعاره‌هایی چون «خاک ایران» یا «خاک میهن» همیشه در ادبیات کهن و اشعار حماسی کشور مورد توجه بوده است اما تاسف‌بار اینکه همین خاک وقتی قاچاق شده یا به‌دلیل فرسایش از بین می‌رود، کسی فریاد سر نمی‌دهد و مطالبه‌ای نمی‌کند. ماجرای قاچاق خاک ایران به برخی شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج فارس چند سال قبل مطرح شد که نتیجه آن تصویب لایحه حفاظت از خاک در تیرماه سال۹۶ بود اما این ماجرا ظاهرا ادامه داشته است؛ البته رییس سازمان حفاظت محیط‌زیست روز گذشته در مراسم روز جهانی خاک از ابعاد وسیع فرسایش خاک در ایران هم گفت.

لایحه حفاظت از خاک که در روزهای داغ تابستان۹۶ تصویب شد، نتیجه ابراز نگرانی برخی از طبیعت‌دوستان بود. در ماده۲۱ این لایحه آمده است: «انتقال و فروش خاک به خارج کشور ممنوع است و مرتکب به یک یا دو مورد از مجازات تعزیری درجه پنج محکوم می‌شود. تشخیص نوع ماده معدنی برعهده وزارت صنعت، معدن و تجارت است و برای خروج خاک معدنی از کشور اخذ مجوز از این وزارتخانه الزامی است.» این لایحه در اواخر بهار۹۸ تاییدیه شورای نگهبان را هم دریافت کرد تا برای نخستین‌بار کشور ما هم صاحب قانون تخصصی برای حفاظت از خاک شود اما ظاهرا اوضاع خاک در ایران همچنان نامطلوب است.

 

رسانه‌های اصلاح‌طلب

چه اتفاقی برای زاینده‌رود افتاد؟

حشمت‌الله انتخابی، نویسنده و یکی از مدیران نشر نقش مانا و از فعالان حوزه محیط‌ زیست در اصفهان در گفت و گو با روزنامه شرق، می‌گوید: مدیریت نادرستی بین منابع و مصارف و در نتیجه عدم تعادل ایجاد شده است، با توسعه کشاورزی و صنعت و دادن تخصیص‌هایی در کل حوضه و به‌ویژه در بالادست این تعادل به هم خورده است. در بالادست سد چم‌آسمان بین سد زاینده‌رود و سد چم‌آسمان حدود ۱۲۰ کیلومتر، باغ‌های زیادی در استان اصفهان و چهارمحال‌وبختیاری با حفر چاه در حریم و بستر رودخانه ایجاد شده که به ارتفاع تا ۶۰۰ متر آب را به بالای کوه‌ها پمپاژ کرده و ویلا می‌کارند، منبع این توسعه تأمین نشده. این عین نقض قانون است. در «قانون توزیع عادلانه آب» داریم که ایجاد هرگونه اعیانی و حفر چاه و دخل و تصرف و برداشت آب و شقِ نهر روی رودخانه‌ها ممنوع است. اما تصرفات بسیاری در کل حوضه به‌ویژه بالادست شده است. چه در استان اصفهان و چه در چهارمحال و بختیاری.

 

آیا سد تنگ سرخ رودخانه بشار را خشک می کند؟

روزنامه ابتکار در گزارشی به موضوع سد تنگ سرخ در استان کهگیلویه و بویراحمد پرداخت و نوشت: به نظر می‌رسد برخی مخالفت‌ها با احداث سد تنگ سرخ بیش از انکه واقعی و متاثر از یک اندیشه دلسوزانه باشد، به سمت مسائل سیاسی و مخالفت‌های بی پایه و اساس رفته است ضمن اینکه منتقدین حساب ویژه‌ای هم رو ناآگاهی عامه از جزئیات احداث سد باز کرده اند به گونه‌ای که عمده مخالفان عامه بدون از هیچ دلیل کارشناسی شده‌ای فقط از خشک شدن رودخانه بشار حرف می‌زنند در حالی که بر عکس این موضوع قرار است اتفاق بیوافتد و رودخانه بشار در فصول خشک سال هم به لطف آب ذخیره شده سد و رهاسازی سهم محیط زیستی، جاری و ساری دائمی باشد. به هر حال به نظر می‌رسد برخی معترضین سد، روی عدم اطلاع تخصصی عامه و بزرگ نمایی برخی واژه‌ها و عبارت‌ها مانند، خشک شدن رودخانه بشار، گرمی هوا! و بسیاری ازعبارت‌های ترس انگیر و فریب دهنده دیگر، حسابی ویژه باز کرده اند. نکته پایانی اینکه منتقدین سد باید برای اقناع منصفانه افکار عمومی در مخالفت با احداث سد دست از هراساندن بی مورد مردم بردارند و دلایل کارشناسی همانند موافقان سد و کارشناسان ارائه کنند و مطمئن باشند اگر دلایل کارشناسی شده باشد، بی شک مخالفین جدی تری را همراه خود خواهند داشت.

 

جمع بندی

افزایش چالش‌های مختلف محیط‌زیستی، پیامدهای بی‌شماری را برای زیست بشر به همراه داشته و زندگی اقتصادی و اجتماعی آنها را تحت تاثیر قرار داده است در این میان رسانه‌های اعتدالگرا با بررسی موضوع فرسایش خاک و خشکسالی، مدیریت نادرست مصرف منابع طبیعی را مقصر اصلی این بحران‌ها دانستند اما از طرف دیگر رسانه‌های اصولگرا، ناکارآمدی قوانین این حوزه را عامل مشکلات زیست‌محیطی ارزیابی کردند و تدوین قوانین جدید و اجرای دقیق آنها را راهکار موثر در این زمینه نام بردند و به انتقاد از موضوع قاچاق خاک پرداختند، همچنین رسانه‌های اصلاح‌طلب با محور چه اتفاقی برای زاینده‌رود افتاد؟ و آیا سد تنگ سرخ رودخانه بشار را خشک می کند؟  مشکلات پیش روی ایران در زمینه خشکسالی و چالش هایی را که مردم و به خصوص کشاورزان در این عرصه دارند، برجسته کردند.