منصوره قدیری‌جاوید 
 نتایج یک گزارش پژوهشی نشان می‌دهد در حالی‌که سهم ایران از جمعیت جهان در حدود ۱.۰۷ درصد است، سهم کشور از جمعیت مهاجران جهان از سال ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۲۰ تنها ۰.۱۶ درصد افزایش یافته که همچنان پایین‌تر از سهم جهانی جمعیت ایران است.

این بدان معناست که «سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان» در طول ۳۰ سال گذشته همواره زیر یک درصد بوده است و هیچ‌گاه به یک درصد نیز نرسیده است.

«بحران مهاجرت»، «سونامی مهاجرت»، «امواج سهمگین مهاجرت»، «سیل مهاجرت» و ... واژگانی است که به ویژه در سال های اخیر در مورد پدیده مهاجرت در جامعه ایران به گوش می‌رسد. این موضوع که این تعابیر تا چه اندازه مبین واقعیت است یا خیر، مستلزم بررسی‌های بلندمدت و تطبیقی این پدیده در مقیاس جهانی آن است.

براساس پایش سالانه رصدخانه مهاجرت ایران و پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف، جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال ۱۹۹۰ میلادی بیش از ۸۲۰ هزار نفر بوده که این رقم در سال ۲۰۲۰ میلادی بر ۱.۸ میلیون نفر رسیده است. در واقع در ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۲.۲ برابر شده است.

دومین سالنامه مهاجرتی ایران که در سال ۱۴۰۰ منتشر شده، به بررسی وضعیت مهاجرت­‌های بین‌المللی در ایران در مقایسه با وضعیت جهانی این پدیده به تفکیک حوزه­‌های مختلف کاری-اقتصادی، دانشجویی و تحصیلی و مهاجرت­‌های اجباری و پناه‌جویی پرداخته است. در ادامه چکیده‌ه­ای از یافته­‌های این پایش که با استناد به منابع آماری داخلی و بین‌المللی تهیه و تدوین و ذیل شاخص‌هایی تنظیم شده، ارائه می‌­شود.

وضعیت مهاجران ایرانی در مقایسه با میانگین جهانی
_ براساس آخرین آمار موجود (۲۰۲۱ میلادی)، جمعیت مهاجران جهان در سال ۲۰۲۰ میلادی بیش از  ۲۸۱ میلیون نفر است که ۳.۶ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می‌دهد.
_ جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱.۸ میلیون نفر است که ۲.۲۳ درصد از جمعیت ایران را تشکیل ­دهد. 

_ در حالیکه سهم ایران از جمعیت جهان چیزی در حدود ۱.۰۷ درصد است، سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان از رقم ۰.۵۴ درصد در سال ۱۹۹۰ میلادی به رقم ۰.۷۰ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته که همچنان پایین­‌تر از سهم جهانی جمعیت ایران است. لذا با در نظر گرفتن شاخص «سهم ایران از جمعیت جهان»، «سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان» در طول ۳۰ سال گذشته همواره زیر یک درصد بوده است و هیچ‌گاه به یک درصد نیز نرسیده است.

نرخ‌ بازگشت متخصصان و فارغ‌التحصیلان ایرانی به داخل کشور از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۱ روند صعودی و قابل توجهی داشته است._ جمعیت مهاجران در جهان بر اساس دو معیار کشور محل تولد و شهروندی آمارهای متفاوتی دارد.
_ بر اساس آمار تجمیع شده منابع بین‌المللی (سال ۲۰۲۰ سازمان ملل و ۲۰۱۷ بانک جهانی) امارات، آمریکا و  کانادا در رده‌های نخست پذیرش مهاجران ایرانی قرار دارند.

_ بر اساس آمار سازمان ملل، در حال حاضر چهار کشور آلمان، سوئد، هلند و فرانسه در اتحادیه اروپا میزبان بیشترین تعداد مهاجر متولد ایران هستند. همچنین در سال ۲۰۲۰، آلمان در جایگاه نخست قرار دارد و پس از آن کشورهای سوئد، هلند و فرانسه به ترتیب در جایگاه‌های بعدی قرار دارند.

_ در سال ۲۰۲۰ بیشترین درخواست ویزای ثبت شده و همچنین تعداد ویزای شینگن صادر شده برای ایرانیان در اروپا، متعلق به کشورهای آلمان، فرانسه و ایتالیا بوده است؛ لذا آلمان اولین مقصد ایرانی‌ها برای مهاجرت به اروپاست.
_  انگلستان دومین مقصد مهاجرت ایرانی­‌ها در خارج از اتحادیه اروپاست.
_ استرالیا همواره یکی از مقصدهای اصلی مهاجرت ایرانی‌­ها در همه انواع مهاجرت از جمله مهاجرت کاری بوده و تعداد کل جمعیت ایرانی­‌ها در استرالیا در این سال­‌ها روندی صعودی داشته است.

مهاجرت‌های کاری و اقتصادی
_ نیروی کار مهاجر در سال ۲۰۱۹ براساس تخمین سازمان بین‌المللی کار ۱۶۹ میلیون نفر تخمین زده شده است که ۴۱.۵ درصد آن را زنان و ۵۸ درصد را مردان تشکیل می­‌دهند.
_ مهاجرت اقتصادی و کاری، مهم‌ترین نوع و کانال مهاجرت ایرانیان است. این پیمایش نشان می­‌دهد بسیاری از مهاجرت­‌هایی که از سایر کانال‌های تحصیلی یا پناه‌جویی نیز انجام می‌­شود دلایل یا انگیزه­‌های اقتصادی دارد.

_‌ میل به مهاجرت در میان گروه­‌های حرفه­‌ای و فعالان استارتاپ­‌ها بنا بر اطلاعات رصدخانه مهاجرت، در سال­‌های اخیر افزایش یافته و تحولات اقتصادی سال­‌های اخیر از جمله مهم‌­ترین عوامل تشدیدکننده تمایل به مهاجرت بوده است.
_ اطلاعات ویزاهای موقت یا دائم دریافتی ایرانیان در کشورهای اصلی مقصد ایرانیان مهاجر نشان می‌­دهد که دریافت ویزاهای کاری از آمریکا، کانادا، اتحادیه اروپا و استرالیا توسط ایرانیان پس از ویزاهای تحصیلی، خانوادگی قرار دارد. 

 وضعیت جابه­‌جایی­‌های بین‌المللی دانشجویان
_ در سال ۲۰۱۸ تعداد کل دانشجویان جهان در بخش آموزش عالی ۲۲۷ میلیون نفر بوده است که دانشجویان بین‌المللی تنها ۲.۴ درصد از این جمعیت را شامل می­‌شود. در طول بازه زمانی ۱۰ ساله ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸، تعداد دانشجویان بین‌المللی در جهان حدود ۶۷ درصد افزایش یافته است. در طول دو سال گذشته، همه­‌گیری کرونا روند رشد روزافزون جابه­‌جایی بین‌المللی دانشجویان را با کندی همراه کرد.

_ تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نیز به مرور و هم‌راستا با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان، روند صعودی داشته و از تراز ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ میلادی به تراز ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است.

_ نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی نسبت به نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان کندتر بوده است. بدین ترتیب، سهم دانشجوفرستی ایران در کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از سال ۲۰۱۲ روندی کاهشی به خود گرفته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.

_ سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به نسبت کل جمعیت دانشجویان مشغول به تحصیل در داخل طی سال­‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با تغییر چندانی همراه نبوده(باوجود افزایش قابل توجه جمعیت کل دانشجویان کشور) و از حدود یک درصد در سال ۲۰۰۰ به حدود ۱.۵ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.

_ عواملی همچون افزایش نرخ دلار و به دنبال آن افزایش هزینه­‌های مهاجرت تحصیلی، محدودیت­‌های ویزایی اعمال شده از سوی دولت آمریکا برای دانشجویان ایرانی و در نهایت شیوع ویروس کرونا موجب ثابت ماندن تراز جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در طول چند سال گذشته شده است. البته عوامل فوق همچنین موجب افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در ترکیه و کشورهایی چون آلمان، کانادا و ایتالیا که قوانین ویزایی ساده­‌تری دارند، شده است.

وضعیت ایران در شاخص (ورود دانشجویان بین‌المللی به کشور)
_ اگرچه جمعیت دانشجویان خارجی در ایران طی یک دهه‌­ گذشته با افزایش همراه بوده است اما جمعیت فعلی دانشجویان خارجی در ایران با اهداف برنامه ششم توسعه و جذب ۷۵ هزار دانشجوی خارجی فاصله زیادی دارد.
_ تعداد دانشجویان خارجی در ایران طی سال­‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ با افزایش ۸ برابری همراه بوده است و از ۵ هزار و ۴۸۵ دانشجو در سال ۱۳۹۹ به ۴۴ هزار و ۳۵۰ دانشجو افزایش یافته است.

 وضعیت بازگشت متخصصان و فارغ التحصیلان ایرانی به کشور
_ نرخ بازگشت متخصصان و فارغ­‌التحصیلان ایرانی به داخل کشور از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۱ روند صعودی و قابل توجهی داشته به‌طوری‌که بر اساس آمار اخذ شده از معاونت علمی، فناوری ریاست جمهوری، جمعیت متخصصان بازگشته به کشور از سال ۱۳۹۵ تا فروردین ۱۴۰۰ در مجموع به یک هزار و ۹۸۹ نفر(بصورت تجمعی) رسیده است که این میزان از جمعیت متخصصان بازگشتی به کشور در دوران اخیر (با وجود تحولات اقتصادی چند سال گذشته) در نوع خود کم نظیر است.

 وضعیت ایران در بازار جابه­‌جایی­‌های بین‌المللی دانشجویان (شاخص خالص چرخش دانشجویان)
_ افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در داخل کشور و همچنین نرخ بازگشت متخصصان ایرانی باعث ارتقا شاخص خالص چرخش نخبگان ایرانی از تراز (۰.۳۹ -) در سال ۲۰۱۰ به (۰.۲۴ -) در سال ۲۰۱۸ شده است.

تعداد دانشجویان خارجی در ایران طی سال­‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ با افزایش ۸ برابری، از ۵ هزار و ۴۸۵ دانشجو در سال ۱۳۹۹ به ۴۴ هزار و ۳۵۰ دانشجو افزایش یافته است.وضعیت مهاجرت‌های اجباری در جهان 
_‌ بیشترین تعداد مهاجران اجباری در جهان تا پایان سال ۲۰۲۰ از کشورهای سوریه(۶ میلیون و ۶۹۰ هزار نفر)، ونزوئلا(۴ میلیون و ۲۷ هزار نفر) و افغانستان(۲ میلیون و ۵۹۵ هزار نفر) بوده است.
_ کشورهای ترکیه(۳ میلیون و ۶۵۲ هزار نفر)، کلمبیا(یک میلیون و ۷۳۱ هزار نفر) و پاکستان(یک میلیون و ۴۳۹ هزار نفر) میزبان بیشترین تعداد پناهجو در جهان تا پایان سال ۲۰۲۰ بودند. ایران با میزبانی از ۸۰۰ هزار پناهجو در رتبه دهم جهان قرار دارد.

_ بیشترین تعداد افراد در وضعیت پناهجویی در جهان تا پایان سال ۲۰۲۰ میلادی مربوط به اتباع کشورهای ونزوئلا(۸۵۱ هزار و ۷۹۱ نفر)، عراق(۲۴۰ هزار و ۶۹۵ نفر) و افغانستان(۲۳۸ هزار و ۷۹۱ نفر) بوده است. اتباع ایران در رتبه ۱۴ قرار دارند.

وضعیت ایران در شاخص جهانی رقابت‌­پذیری برای استعدادها
_ شاخص جهانی رقابت‌­پذیری برای استعدادها که در سال ۲۰۱۳ ایجاد شده به مجموعه‌­ سیاست­‌ها و روش‌­هایی گفته می­‌شود که یک کشور را توانمند می­‌سازد تا سرمایه انسانی که موجب بهره­‌وری می­‌شود، توسعه، جذب و تقویت کند. در سال ۲۰۲۰، ایران با کسب نمره ۳۲.۶۸ در رتبه ۱۰۲(از بین ۱۳۲ کشور جهان) قرار دارد.

سخنی با مسئولان
ایران به دلایل مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و همچنین  به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک خاص آن از منظر جابه‌جایی بین‌المللی به‌عنوان یک کشور «فرستنده»، «ترانزیت» و «گیرنده» مهاجر شناخته می‌شود.
در واقع ایران واجد ویژگی مهاجرفرستی است و دارای جمعیت چندمیلیونی دایاسپورای(بی‌وطن) ایرانی در خارج از کشور است. هم‌زمان این کشور دارای ویژگی مهاجرپذیری نیز هست و جمعیت بزرگی از پناهنگان و مهاجران قانونی و فاقد مدرک افغانستان را میزبانی می‌کند.
دو ویژگی یادشده با در نظر گرفتن این واقعیت که بسیاری از مهاجران آسیایی از مسیر ترانزیتی ایران تلاش می‌کنند از مرزهای ترکیه خود را به اروپا برسانند، لزوم توجه به حکمرانی مهاجرت، تدوین چارچوب سیاستی و تقویت ساختارهای نهادی در حوزه مهاجرت در کشور را بیش از پیش برجسته ساخته است.