محمد طالب آملی یکی از شاعران پارسی‌گوی سده یازدهم هجری به شمار می‌رفت که با آثار و طبع شعری هنرمندانه خود توانست فرهنگ اصیل ایرانی و زبان فارسی را با تاثیرپذیری بالایی در جهان آن روزگار تبلیغ کند.

سرزمین ایران از دیرباز، فرهنگ و تمدنی غنی داشته است. این کشور، مهد پرورش ادیبان، حکیمان، عارفان، فیلسوفان و دانشمندان بسیاری بوده است. آثار آنان تا به امروز نیز باقی مانده و همانند راهنمایی برای شناخت بهتر فرهنگ ایران به ما کمک می‌کند و هم دیدگاه و نگرش کلی نسبت به ایران، نحوه تفکر، آیین‌ها، آداب و رسوم را به ما می‌بخشد. یکی از این مشاهیر که نیاز به شناخت بهتر و معرفی بیشتر در میان آحاد جامعه به ویژه جوانان دارد؛ محمد طالب آملی است که در ادامه به شرحی از زندگی وی می‌پردازیم.

زندگی‌نامه

محمد طالب آملی در ۹۸۷ هجری در آمل دیده به جهان گشود. پدر وی صاحب املاک و اموال فراوانی بود و از نظر مادی در جایگاه بالایی قرار داشت. طالب آملی در طول چهار سال تحصیل در مکتب علاوه بر حفظ قرآن، علوم متداول آن زمان مانند سیاق و هندسه، فقه، هیات، عروض، ادبیات عرب، شعر و حکمت را نیز فراگرفت. او همچنین استادی مسلم در نوشتن انواع خطوط ایرانی شد و در خوشنویسی تبحّر داشت. این هنرمند توانا بعد از اینکه تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش به پایان رساند به اصفهان و بعد به دربار شاه عباس اول صفوی راه یافت. آملی علاوه بر حضور در دربار شاه صفوی به دربار جهانگیر پادشاه گورکانی در هندوستان رفت و از وی لقب ملک الشعرایی گرفت. در واقع طالب مانند دیگر شاعران دوره صفویه راه هندوستان را که محل نشو و نمای هنرمندان بود، پیش گرفت. این رباعی را هنگام حرکت از ایران به هند سرود:

طالب گل این چمن به بستان بگذارد بگذارد که می شوی پشیمان بگذرد

هندو نبرد به تحفه کس جانب هند بخت سیه خویش به ایرذان بگذارد

 این شاعر نامدار ضمن سیر و سیاحت در هندوستان در لاهور با ارشاد شاه ابوالمعالی لاهوری به تصوف گرایید. (۱) طالب در ریاضیات، نجوم، حکمت و عرفان استعداد بالایی داشت و یکی از تواناترین شاعران سبک هندی به شمار می‌رفت. وی در هندوستان ازدواج کرد که حاصل این ازدواجش ۲ دختر بود.

درون‌مایه و ویژگی شعری

این شاعر پرکار ابتدا در شعر «آشوب» تخلص می‌کرد اما پس از مدتی تخلصش را به «طالب» تغییر داد. وی پس از شاعرانی چون فردوسی و خیام، سومین شاعر از نظر تعداد ابیات شعری در میان شاعران ایرانی لقب گرفته است. دیوان شعری از وی برجای مانده است، مجموعه اشعار طالب شامل ۲۲ هزار و ۹۹۸ بیت شعر در قالب‌های قصیده، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، مثنوی، قطعه، غزل، رباعی و مفردات است. با مطالعه، تحلیل و بررسی غزلیات طالب می‌توان دریافت که موضوع غم، ناامیدی و حسرت یکی از پر بسامدترین واژگان در غزل‌های وی به شمار می رود که علت آن را می‌توان در عوامل گوناگونی چون تفکر جریان ادبی رایج سبک هندی، مسایل اجتماعی و فردگرایی شدید شاعران این دوره، پدیده مهاجرت، انعکاس اندیشه غم و رنج‌های سه گانه در مکاتب فلسفی هند و ... جستجو کرد.

طالب علاوه بر دیوان قصاید و غزلیات دارای منظومه ای به بحر متقارب موسوم به "جهانگیر نامه" است. همچنین کلیات اشعار طالب آملی تاکنون یک بار در ایران در قالب: کلیات ملک‌الشعراء طالب آملی به اهتمام و تصحیح و تحشیه محمد طاهری شهاب در ۱۳۴۶ خورشیدی منتشر شده‌است. (۲)

در خصوص زبان شعری وی باید گفت که او ادامه شیوه زبانی عرفی و ظهوری ترشیزی و در واقع در میان ۲ جریان عمده شعر عهد صفوی ـ سبک هندی شاخه هندوستانی و شاخه ایرانی است. (۳) باید خاطر نشان کرد که از میان شاعران سبک هندی، صائب تبریزی شاعر بزرگ نیز از او تأثیر بسیار گرفت.

 از ویژگی‌های شعر طالب، آوردن تشبیهات تازه و استعاره های لطیف با عناصر فرهنگ اسلامی و تصاویر گوناگون است و نفوذ فرهنگ ایرانی و تصویرسازی های دل انگیز او و رنگ ویژه ای را که با هنرمندی به شعرش بخشیده از دیگر ویژگی های شعر طالب است. اوصاف طبیعت در شعر او، دقیق و زنده است و با رنگ آمیزی خاص در تصاویر قدما، صبغه ویژه ای به کلامش داده است. (۴) محمد محمدی رییس اداره فرهنگ وارشاد اسلامی آمل؛ طالب آملی را یکی از مروجان فرهنگ و زبان اصیل فارسی در شبه قاره هند و پاکستان و سرزمین های مردم فارسی زبان می داند و معتقد است که این شاعر پرآوازه ایرانی سده یازدهم هجری با امکانات اندک دوره زمانی خود و با طبع شعری هنرمندانه اش، فرهنگ اصیل ایرانی و زبان فارسی را با تاثیرپذیری بالایی در جهان آن روزگار تبلیغ کرد. او در مکتب اهل بیت رشد کرده و منشاء برکات ادبی و فرهنگی فراوانی در ایران، شبه قاره هند و دیگر کشورهای منطقه شد. سبک هندی که طالب آملی یکی از ابداع کنندگان آن بود، سرشار از آرایه های ادبی شامل استعاره های نو، عواطف لطیف و مضامین غنی و ترکیب های تازه است که در عین حال درک و فهم اشعار وی را برای مردم روان می سازد. به طور کلی باید اذعان داشت که سادگی و پربار بودن مضامین شعری این شاعر را جاودانه کرده است.

نمونه شعر

ما نیش کُفر در دل ایمان فشرده‌ایم        در ساغر عَمَل می عُصیان فشرده‌ایم      

کنون کز مو به مویم اضطراب تازه می‌ریزد    نسیمی گر وزد اوراقم از شیرازه می‌ریزد

لب عیشم به هر عمری نوایی می‌زند    امازبان شیونم هردم هزار آوازه می‌ریزد

***

ما به استقبال غم کشور به کشور می‌رویم    چون ز پا محروم می‌مانیم با سر می‌رویم

صد ره این ره رفته‌ایم و بار دیگر می‌رویم   العطش‌گویان به استقبال ساغر می‌رویم

چون به پا رفتن میسر نیست ما را سوی دوست   نامه می‌گردیم و با بالِ کبوتر می‌رویم

معرفی کتاب در خصوص زندگی‌نامه آملی

در خصوص زندگی‌نامه و فعالیت‌های ادبی محمد طالب آملی آثاری نوشته شده است که از جمله آن می‌توان به کتاب طالب آملی نوشته علی رزاقی شانی اشاره کرد، این کتاب یکی از کتاب‌های مجموعه مشاهیر ایرانی است که در انتشارات تیرگان به چاپ رسیده است.

خاموشی

این شاعر پرکار و گرانسنگ سرانجام در ۱۰۳۶ هجری در کشمیر دیده از جهان فرو بست و پیکرش در شهر فتح پور سیکری نزدیک آگره در جوار مقبره اعتمادالدوله صدراعظم معروف جهانگیر به خاک سپرده شد.

منابع

۱- صفا، ذبیح الله. تاریخ ادبیات در ایران. تهران: فردوس، چ ۷، ۱۳۷۳، ج۵، ب۲، ص ۱۰۵۶ ـ ۱۰۵۷.

۲- کلیات ملک‌الشعراء طالب آملی، به اهتمام و تصحیح و تحشیه محمد طاهری شهاب، تهران: انتشارات سنایی، ۱۳۴۶

۳-  گودرزی، فرامرز. طالب آملی. ‌تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲، ص ۲۵، ۳۲.

۴- طالب آملی و صور خیال در دیوان او، عباس کی منش، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره ۱۳۹ - شماره پیاپی ۹۹۰، پاییز ۱۳۷۵