نشاط اصـفهانی از شـاعران دوره‌ای به شمار می‌رفت کـه مـزین بـه زیـور ارزنـده رسـتاخیز ادبـی است. او یکـی از هواخواهان‌ واقعی‌ نهضت بازگشت بود و بسیار کـوشید تـا شـعر فارسی و شیوه نگارش را از سبک هندی برهاند و سبک قـدیم خراسـانی‌ و عراقـی را دوبـاره زنده نماید.

دوره بازگشـت ادبـی با مطالعـات و گسـترش ســبک شـناسـی همراه بود، بنـابراین شاعران دوره بازگشت در حقیقت نخستین‌ سبک‌ شناسان‌ ایران یـا نخسـتین افرادی‌ هستند که‌ بدون این که خود بدانند به مطالعات سبک شناسی اشتغال ورزیدند. سبک شناسی در واقع بدون این کـه نـامی داشته باشد در همین‌ دوره بـه صـورت وسـیع آغـاز مـی شـود.  

سبک هندی به علت اغراق و زیاده‌ روی‌ شـاعران‌، کـم کـم چنـان شـکلی پیدا کرد که درک آن حـتی‌ بـرای اهـل فن دشوار شد، تا چه رسد به خوانندگان عادی و دوسـتداران عـادی شـعر،  بـدین دلیـل در اصـفهان‌ و عـراق‌ واکنشی پدید آمد و گروهی از شاعران بـا این سـبک بــه مخالفـت‌ برخاسـتند.(۱)

با وجود این شاعران دوره بازگشت با هـم، پیمــانی مـبنـی بـر تقلیـد و تتبـع از شـاعران‌ سبک‌ خراسانی و عراقی بستند. هدف از این پیمان، رهـایی بـخشیدن شعر فارسی از تبـاهی و فقر دوره‌ انحطاط صفوی و زوال زبان از چنگ سبک هندی بود.

یکی از این شاعران برجسته‌ دوره‌ بازگشت کـه در عـرصه غـزل سرایی گـوی سـبقت را از دیگران ربوده، نشاط‌ اصـفهانی‌ اسـت. آنچـه از مجموعـه شـعرها و نوشـته‌ هـای نشـاط‌ و دیگـران‌ بـرمی‌ آید این است که وی نامش، تخلصش نشاط و از خاندان سادات بوده و در اصـفهان، زادگـاه‌ خـانوادگی خـود پـا بـه جهـان نهـاده‌ است. او در٤٣ سالگی‌ در ١٢١٨ به تهـران آمـده‌ و بـه‌ دربـار خـوانـده شــده و از ســوی  فتحعلی شاه به معتمدالدوله ملقب شده‌ و در دربار وی سمت دبیری یافـته‌ و پس‌ از چندی به سرپرستی‌ "دیوان‌ رسائل" گماشته شده است‌.(۲)

نشاط گذشته‌ از شاعری‌، نـویسندگی و دانـشوری در خط‌ نیز یکی از استـادان زمــان به شـمـار مـی رفـت. آنچه از وی به یادگار به‌ ما رســیده هـمـان کتـاب معـروف گنجینـه‌ او است که‌ سروده ها و نوشته هـایی را شامل می شود کـه در سراسر زندگی به ویژه پس از آمدن بـه تـهران‌ و رفتن‌ بـه‌ دربـار بـه یادگار نهاده است. از دیگر آثار او، رسـاله‌ ای‌ به تقلید گلستان سعدی بود که نزد استاد بهار بود.

طبق بررسی های به عمل آمده، تاکنون هیچ پژوهش گسترده ای  به جـز چـنـد مـقاله کوتاه در معرفی زندگی وی و یک مقاله در تـأثیرپذیری نـشاط از حافظ  بـر روی دیـوان نـشاط انـجام نگرفته است. شاید بـتوان گفت‌ به‌ دلیل تاختن برخی منتقدان بر دوره‌ بازگشـت ادبی، شاعران این دوره با وجود هدف نیکی که در سر داشـتند، چـندان مـورد تـوجه پژوهـشگران‌ قرار نـگرفته انــد. بـا وجـود ایـن‌، بـرای شناسـاندن و آشنایی ادب دوستان با سبک و سیاق شعری یکی از شاعران سبک بازگشـت یعـنـی نـشـاط، غـزل های وی در سطح زبانی مورد نقـد سـبک شـناسـانه قــرار گـرفتـه اســت.

سبک شناسی زبانی

تأثیر نوآوری ها و خلاقیت های نشاط شکل دهنـده اصلی‌ صور خیال و مضامین شـعر بـود و چنین بود کـه فـهـم آن شــعر دشـوار می شد.  سبک شناسی زبانی نشاط مقوله گسترده ای است که به سه سطح کوچک تر آوایی، لغـوی و نحوی تقسیم می شود. سطح آوایی به سه بخش موسیقی بیرونـی، کنـاری و درونــی مــتن تقسیم می شود. یکی‌ از جنبه های موسیقایی که در اشعار نشاط‌ اصفهانی قابل بررسی اسـت، موسـیقی بیرونی از نظر تنوع وزنی، زحـافات ‌ ‌و نـرمی و لطافت حاصل از آن ها است. نشـاط بـرای سرودن ٢٨٤ غزل خود از ٩ بحر عروضی استفاده کرد.

نشاط شاعرِ رمل‌ سراست‌ که‌ نصف غزلیات خـود را در این بحر سردوه است. تنوع اوزان‌ و انتخاب‌ گونه‌ ها و کاربرد زحاف های مختلف در وزن هـای پربسامد، مانع یکنواختی آهنگ اشعار نشاط‌ شده‌ است. طبـق بررسـی هـای بـه عمـل آمـده نشـاط ٢٨٤ غـزل خـود را در٢٢ وزن ســروده‌ اســت‌ کـه چهـار وزن "رمـل مـثمن مخبـون محذوف، مضارع مثمن اخرب مکفوف، رمل مثمن‌ محذوف‌ و هزج‌ مثمن اخـرب مکفوف محذوف" به ترتیب، بیشترین کاربرد وزنی در غزلیات وی را بـه‌ خـود اختصـاص داده است.

طبق بررسی های به عمل‌ آمده، از تمامی غزلیـات‌ نـشـاط‌، ١٦٤ غـزل مـردف هسـتند؛ بـه‌ طوری‌ که حدود ٥٧ درصد کل غزلیات را به خود اختصاص می دهند. از میان ٢٨٤ غزل تعداد ١٢٠ غزل مقفی است کـه مـشـتمل بــر حــدود ٤٢ درصـد کـل غزلیات است. از کل غزل ها، ١٣٠ غزل دارای تکرار قافیه‌ اســت کــه حـدود ٤٥‌ درصـد کـل غزلیات را در بر می گیرد. البته نشاط در فن و فنون شاعری چنان مسلط بـود کــه از آوردن این تـکرارها آگـاهی کامل داشت.

در بعضـی از غزل های نشاط، قافیه‌ درونی‌ نیز دیده می شود که البـته بـه صورت کامل در طول غزل‌ به‌ کار گرفته نشده است، بلکه در بعضی غزل ها  فقط چند بیتی‌ از آنهـا دارای این زیبایی موسیقایی هستند. همان طور که پیشتر گفته شد، حدود ٩٢ درصد از غـزل هـای نشاط در اوزان‌ جویبـاری‌ و نرم سروده شده اند، بنابراین می توان‌ گفت‌ یکــی از دلایل کمی قافیه هـای داخلـی در غزل های نشاط، اوزان جویباری‌ وی‌ است.

شاید بتوان گفت‌ که تکرار یکی از مختصات سبکی شاعران دوره بـازگشت‌ اسـت‌. شـاعران‌ ایـن‌ دوره کـه بـه‌ تقلیـد از سـبک هـای خـراسـانی و عـراقـی و شـاعــرانی چــون ســعدی و حــافظ پرداخته اند، گویی این مقوله را خودآگاه‌ یا ناخودآگـاه‌ بـه صـورت تکـرار در سـطح واژه  هجا، مصرع‌ و... نیز بیان‌ می‌ کنند امــا نشــاط این گونه تکرارها را در خدمت صـنعت های گوناگون درآورده است. یکی از زیبایی های موسـیقایی در غـزل هـای نشـاط، کـاربرد انـواع جنـاس از جملـه جناس تام، مرکب، ناقص، زاید و ... است. (۳)

دست نشاط عاقبت بیخ بـرافکند ز غــم‌ دولت‌ شـاه بـاد بـاد تـا ابـد اسـتدامش/ سیم بی قلب بیندوز که درگه دوسـت نپذیرنـد ز کـس هـیچ بجـز قلـب‌ سـلیم‌

سجع در اشعار نشاط

یکی دیگر از گونه های موسیقی میانی که در زیبـایی‌ و غـنای‌ مـوسیقایی درونی شعر، نقش می آفریند، سجع است. هماهنگی ۲ یا چند واژه‌ از لحاظ تـعداد هـجاهـا، تـشابه و تفاوت حروف آخرشان، ایجاد صنعت زیبای سجع می کنـد. معمـولاً در کتاب های بدیع به سـه گـونه سـجع با عنوان های متوازی، مطرف‌ و متوازن اشاره شـده است. نشاط نیز از این سـه‌ گونه سجع در غنی تر شدن جنبه‌ موسیقایی‌ اشعار خـود بهـره بـرده است. یکی دیگـر از خـصیصه‌ هـای غزل های نشاط که به وفور جـلوه‌ گـر شده، ردالقافیـه‌ اسـت.

حلقه ای خواهم به گـوش اعشـق از زنجیـردوسـت افسری آنـگه‌ بـه‌ سر از گوهر شمشیر دوست/ زلف خود پرتـاب می سازد که مــی تـرسـد مگـر بــرنتابــد بــا دل دیوانـه ام زنـجیـر دوســت

طبق بررسی های به عمل آمده، تخفیف کلمات در غزل هـای نشـاط بــه وفــور دیـده می شود. این گـونه تـخفیف هـا هـمان تـخفیف هایی هستند که‌ در دوره های مختلف در بطـن ابیات دیده شده و در غزل‌ های‌ نشاط‌ نسبت به دیگر گونه های تخفیف بسامد بالایی دارنـد.(۴)

واژگان عرفانی در غزل های نشاط

در غزل‌ های‌ نشاط‌ گروهی از واژگان عرفانی جلوه گر شده اند به‌ طوری که این بسامد تـوجه وی به عرفان و نمود آن را در سطح واژه آشـکار مـی کنـد. یکی‌ دیگر از گروه های واژگانی در غزلیات نشاط، موجودات شعری، سـمبلیک و مفـاهیم هـنری ‌ ‌هـستند. کاربرد این گونه واژگان‌ که‌ در شعر حافظ فراوان دیده می شود. در غزل هـای نشـاط نـیـز بـرجستگی‌ خـاصی می یابند. واژه هایی مانند: «پیر طریقت، دیرمغان، مغبچه، شـاهد، سـاقی و...» که  می توان گفـت مقـدار زیـادی از محتوای شعر نشاط در بطن‌ این‌ ۲ گروه واژگان جای دارد. نـاگفته نمانـد کـه بسـامد ایـن واژگــان در غـزل های نشاط‌ در برابر غزل های حافظ ناچیز است.

مختصات واژگانی سبک خـراسانی و عـراقی

در غزل های نشاط‌ مختصات‌ سبک واژگانیِ‌ خراسانی و عراقـی دیـده مـی شـود. ایـن واژگان، تـازگی نـدارند و یک بار در دیوان شعر سعدی و حافظ‌ نـیز بـه کـار رفته اند. جملات به کار رفته در غزل های نشاط اغلب‌ ساده‌، روان و کوتاه هستند. این سادگی جملات، نشان‌ از روانـی‌ فکـر و اندیشه او دارد. بـه عبـارتی، اندیشـه‌ آن‌ چنـان پیچیده نیست که لفـظ و کلام هم پیچیده و مغلق شود. روانی و سادگی جملات‌ را باید بـه خاطر انواع ادبی‌ غزل‌ دانست که‌ سخنان‌ مغلق‌ برنمی تابد. در بیشتر غزل ها ابیـات‌ بـر اسـاس ۲ جمله نهاده شده انـد. بـه عبارت دیگر، هر مصرع‌ در حکم یک جمله است. غزل نشاط اصفهانی بر دیگر نمونه های سخنش در قالـب هـای قصـیده، ترکیـب بنـد، مثنوی، رباعی و... رجحان دارد. وحدت در عین تنـوع حاصـل اکثـر ویژگـی هـای موسیقی کناری اشعار نشاط بوده و یکی از جلوه های موسیقی شـعری نشـاط است‌ کـه‌ سبب استحکام‌ و انسجام اشعار او شده است.(۵)

منابع:

١. بـهار، محمد تقی (١٣٨٦). سبک شناسی. چاپ نهم. تهران: امیرکبیر.

٣. تجلیل، جلیل. (١٣٨٥). معانی و بیان. چـاپ اول. تـهران: مرکز نشر دانشگاهی.

۴. خانلری، پرویزناتل. (١٣٨٢). دستور تاریخی زبان‌ فارسی‌. به کوشش دکتر عفـت مـستشـارنیا. چــاپ پـنـجم.

۵. شمیسا، سیروس (١٣٦٨). آشنایی با عروض و قـافیه. چـاپ سـوم. تهران: فردوس.