زمانی که سازمان ملل، یونسکو را راه‌اندازی کرد که فرهنگ، هنر و علم کشورهابه دست آیندگان برسد و تمدن‌ها از یاد نرود. ایران یکی از مهم‌ترین کشورها بود که ثبت آثارش در یونسکو به این سازمان اعتبار می‌بخشید و میراث جهانی را شکل و شمایل دیگر می‌داد.

روزنامه جام جم پنجم مهر یادداشتی به قلم سید محمد بهشتی کارشناس میراث فرهنگی منتشر کرد و نوشت: ایران به‌عنوان یکی از سرزمین‌های کهن با پیشینه‌ای درخشان و تمدنی پیشرو در تاریخ جهان ثبت‌شده است. آنهایی که زیست بشر در روی کره زمین را کندوکاو می‌کنند تا ببینند او از چه زمانی به اندیشیدن روی آورد و شروع به ساخت تمدن کرد به ایران باستان می‌رسند. ایرانیان در دوره‌ای بسیار دور متمدن‌ترین افراد روی کره زمین بودند. هم اهل اندیشه بودند و هم ساخت‌وساز. زمانی که سازمان ملل، یونسکو را راه‌اندازی کرد که فرهنگ، هنر و علم کشورها را به ثبت برساند تا به دست آیندگان برسد و تمدن‌ها از یاد نرود.

ایران یکی از مهم‌ترین کشورها بود که ثبت آثارش در یونسکو به این سازمان اعتبار می‌بخشید و میراث جهانی را شکل و شمایل دیگر می‌داد. یونسکو بخش‌های مختلف دارد که یکی از آنها ثبت میراث سمعی و بصری است. این بخش آن‌قدر اهمیت داشت که ۲۷اکتبر به نام روز جهانی ثبت میراث سمعی و بصری در تقویم جهان قرار گرفت. از زمان فعالیت این بخش از یونسکو چند اثر از ایران به ثبت رسیده که اولین‌های آن شاهنامه بایسنقری از کاخ‌موزه گلستان و وقف‌نامه ربع رشیدی از کتابخانه مرکزی تبریز است که سال ۲۰۰۷ ثبت جهانی شد. از دیگر آثار ثبت‌شده می‌توان به پنج‌گنج نظامی، التفهیم ابوریحان بیرونی، کلیات سعدی، مستند جان مرجان، اذان مرحوم مؤذن‌زاده و ربنای استاد شجریان اشاره کرد. با سید محمد بهشتی، کارشناس پیشکسوت میراث فرهنگی و رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی هم‌صحبت شدم تا برایمان از اهمیت ثبت میراث جهانی ایران بگوید.

نامه‌های اداری را دست‌کم نگیریم

بهشتی درباره اهمیت ثبت جهانی میراث ایرانی می‌گوید: ثبت آثار در هر زمینه‌ای که باشد از آثار منقول و غیرمنقول گرفته تا آثار سمعی و بصری، ارزشمند است. ثبت‌های جهانی در وهله اول نشان‌دهنده سهم کشور در میراث جهانی است. کل جهان در طول دوران تمدن بشری، تکاپویی داشته و این ثبت‌ها نشان‌دهنده این است که سهم هر کشور چقدر است. درزمینه ثبت آثار غیرمنقول ما رتبه نهم را در جهان داریم که رتبه خوبی است اما می‌توانست بهتر هم باشد. البته اگر این ثبت‌ها را انجام نمی‌دادیم، جهانیان و محققان از این آثار اصلا باخبر نمی‌شدند. درزمینه آثار سمعی و بصری خیلی بهتر و مؤثرتر می‌توانیم ظاهر شویم. فاصله شروع سینما در ایران از سوی خود ایرانیان با اختراع سینما در جهان فقط سه سال است یا عکاسی ایران با عکاسی جهان فاصله بسیار کمی دارد درحالی‌که مثلا در ترکیه ۱۲سال اختلاف وجود دارد. همه اینها نشان از پیشتازی ایرانیان درزمینه آثار سمعی و بصری است. از سوی دیگر ثبت جهانی میراث ایران مسؤولان ایرانی را هوشیار می‌کند که حواس‌شان به میراث کشورمان باشد. معمولا به آثاری که دیگر کارکردی ندارد، بی‌توجهیم و تصور می‌کنیم باید آنها را دور بیندازیم. خیلی از اسناد تاریخی سندیت داشته‌ اما دور ریخته شده‌اند، چون تصور می‌شده مثلا نامه‌های اداری هستند که دیگر ارزش ندارند. شناسایی این آثار زحمت دارد هم باید از افراد متخصص برای شناسایی آنها استفاده کرد و هم در حفظ آنها کوشا بود. وقتی نهاد جهانی مانند یونسکو به این آثار ارزش می‌دهد و آنها را ثبت می‌کند، ‌ شناسایی و نگهداری آنها موردتوجه قرار می‌گیرد و مانند سپری از آنها محافظت می‌کند. این آثار برای محققان بسیار ارزشمند است و نتایج خوبی  برای آنها دارد. به‌عنوان‌مثال، وقتی به عکس‌های قدیمی و نامه‌های اداری به‌مثابه اثر تاریخی نگاه می‌شود، ارزشمند شده و بخشی از تاریخ را روایت می‌کند که سندیت داشته و واقعیت را بیان می‌کند.

 برنامه گل‌های رادیو ارزش ثبت دارد

به بهشتی می‌گویم برخی این انتقاد را به مسؤولان ایران دارند که با پیشینه و تمدن کشورمان ما باید آثار بیشتری را ثبت جهانی می‌کردیم، نظر شما درباره این نقد چیست؟ می‌گوید: بله بیشتر از این باید فعال باشیم. این را هم بگویم که تعدادی از کنوانسیون‌های یونسکو جدید هستند و برخی از آنها محدودیت ثبت دارند. به‌عنوان‌مثال، سالی یک اثر می‌توان در آنها ثبت کرد اما برخی محدودیت ندارند و ثبت آنها به این بستگی دارد که مسؤولان مربوط چقدر روی این موضوع حساسند و پشتکار دارند و می‌کوشند آثار را شناسایی و ثبت کنند. به نظر من برنامه گل‌های رادیو که به همت آقای پیرنیا پخش می‌شد، ظرفیت ثبت ملی و جهانی دارد یا حتی سرودهای انقلابی به این دلیل که بخشی از تاریخی رخ‌داده را روایت می‌کنند، ارزشمندند. آرشیو صداوسیما پر است از آثار ارزشمند که باید شناسایی و ثبت شوند و همچنین فیلم‌خانه ملی ایران. باید همتی باشد و اراده و انگیزه‌ای که از فرصت ثبت این آثار استفاده‌شده و سهم ایران در میراث جهانی را روزبه‌روز بیشتر کند.

جان مرجان ۲۰ساله شد

مانی میرصادقی، فوق‌لیسانس بیولوژی دریا دارد. او از این تخصص برای به تصویرکشیدن زندگی در زیر آب‌ها استفاده کرد. اول، دوربین به دست گرفت و حیات و زیست را در آب‌های ایران به ثبت رساند؛ دریای عمان و خلیج‌فارس با آن اکوسیستم بسیار زیبا و نادرش. بعد به قطب رفت و جنوبگان را ساخت و سفرهای دریایی او و ساخت مستنداتش همچنان ادامه دارد. مستند ۱۳قسمتی او درباره آب‌های گرم خلیج‌فارس و دریای عمان «جان مرجان» نام گرفت. مستندی که اکنون ۲۰ساله شده است. اثری که آن‌قدر ارزشمند بود که اول به‌عنوان اثر ملی ثبت شد و بعد یونسکو آن را آن‌قدر مهم ارزیابی کرد که ثبت جهانی هم شد. جان مرجان از معدود آثار تصویری ایران است که ثبت ملی و جهانی شده است. میرصادقی درباره اهمیت این اثر می‌گوید: ۲۰سال قبل حال مرجان‌های خلیج‌فارس و دریای عمان خیلی بهتر از امروز بود. بسیاری از کارشناسان می‌دانستند این مرجان‌ها و زیست دریایی‌شان در آینده‌ای نه‌چندان دور به‌دلیل تغییر اقلیم و اکوسیستم، دست‌اندازی انسان به دریاها، صید ترال و... از بین خواهد رفت. جان مرجان ثبت شد تا آیندگان بدانند روزی روزگاری کف دریای عمان و خلیج‌فارس در ایران چقدر زیبا بوده و چه جانداران ارزشمندی در آن زندگی می‌کردند.

سریال جان مرجان در ۱۳قسمت در شبکه یک تلویزیون ساخته شد و یک فیلم ۳۰دقیقه‌ای از آن مونتاژ شد که همان فیلم به ثبت رسید. این اثر آن‌قدر تأثیرگذار بود که در دوره ریاست جمهوری آقای خاتمی و به پیشنهاد رئیس سازمان محیط‌زیست در هیأت دولت به نمایش درآمد و هرچند وزیر نفت هم در آن حضور داشت که ذی‌نفع بود و باید در دریاهای جنوب استخراج نفت را ادامه می‌داد اما قانون جلوگیری از تخریب مرجان‌ها تصویب شد. قانونی که در حفظ مرجان‌ها بسیار تأثیرگذار بود. سریال جان مرجان را در قشم، فارور، کیش، هندورابی، لارک و هنگام، فیلمبرداری کردیم. یادم می‌آید حضور ما در این جزایر و ساخت این مستند حداقل تأثیری که داشت این بود که مردم این جزایر که کار اصلی‌شان ماهیگیری بود را به حیات مرجان‌ها حساس کرد و آنها هنگامی‌که می‌خواستند لنگر قایق‌ها و لنج‌هایشان را بیندازند، حواسشان بود که لنگر به مرجان‌ها گیر نکند.

ثبت جهانی این اثر هم نظر محققان و علاقه‌مندان به زیست دریایی را به ایران و مرجان‌های زیبا و بی‌نظیرش جلب کرد و آنها با دیدن این مستند متوجه می‌شوند بشر چه میراث ارزشمندی را ازدست‌داده یا در آینده به‌کلی از دست خواهد داد.