امام جعفر صادق(ع) در گسترش اسلام و مکتب پربار تشیع نقش برجسته‌ای داشتند و از این جهت ایشان به عنوان رییس مذهب جعفری معرفی شده است. امام همامی که در مناظرات با رهبران فرقه ها و مذاهب گوناگون به دفاع از حقانیت اسلام و تشیع پرداخت و زمینه پویایی تمدن اسلامی را فراهم آورد.

عصر حیات ائمه اطهار(ع) مهم‌ترین بخش از تاریخ اسلام شناخته می‌شود. هفدهم ربیع الاول سالروز میلاد ششمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت امام جعفر صادق(ع) است. نقش ایشان در گسترش اسلام و مکتب پربار تشیع استثنایی است و از این جهت ایشان به عنوان رییس مذهب جعفری معرفی شده است. گرچه هر کدام از امامان جایگاه خاص خودشان را دارند اما امام صادق(ع) از ویژگی خاصی برخوردار هستند. ایشان بزرگترین شخصیت علمی در تاریخ اسلام و پایه‌گذار فقه شیعه است که در دوره زندگی با برکت خود، عهده دار تربیت شاگردان بسیاری بودند به گونه‌ای که در جهان اسلام و غرب نیز او را می‌شناسند و در برخی آثار خود به معرفی این شخصیت بزرگ دینی پرداخته‌اند و برداشت‌های خود را بر پایه آنچه در تاریخ وجود داشته در خصوص ششمین پیشوای شیعیان بیان کرده‌اند. امامت، جایگاه علمی، موقعیت سیاسی و ارتباط امام صادق(ع) با حکومت‌های وقت و رهبران فِرقه ها و مذاهب دیگر از جمله موضوعاتی به شمار می‌رود که تاریخ شناسان بیشتر به آن توجه کرده‌اند. همچنان جوامع اسلامی و شیعی از دریای علم، معرفت، اخلاق، فضیلت و باورهای استثنایی آن حضرت بهره‌مند هستند. صابر، طاهر و فاضل از لقب‌های امام صادق(ع) است و ابوعبدالله کنیه آن حضرت(ع) به شمار می‌رود. راستی و درستکاری ایشان نیز سبب شد که به ایشان لقب صادق بدهند. این امام همام(ع) پایه گذار مکتب جعفری بود.

آشنایی با زندگی، آثار و اندیشه امام صادق(ع) و بهره گیری از نتایج تلاش پر ثمر و سیره ارزشمند آن حضرت ضمن تقویت روحیه اعتماد به نفس در نسل جوان، چراغی روشن برای آیندگان خواهد بود. به مناسبت سالروز میلاد مؤسس مذهب جعفری امام صادق(ع) با محمدمهدی زینتی استاد تاریخ اسلام به گفت وگو نشستیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

** ایرنا: تأسیس مکتب علمی یکی از مهمترین کارهای امام جعفر صادق(ع) در آن دوران به شمار می رود با وجود افکار و آراء مختلف، ایشان در این زمینه چه رویکردی داشتند؟  

*** زینتی: در آن عصر بیشترین تعداد شاگردان در محضر امام صادق(ع) رشد و تربیت یافته اند. شرایط زمان امام صادق(ع) اقتضا می کرد که امام(ع) برای انجام رسالت امامت خویش، به تربیت شاگردان و تعلیم علوم روی بیاورند. از این رو ایجاد دانشگاه علمی و تعلیم و تربیت، رویکرد مخصوص ایشان نبود. بلکه اگر هر امام معصوم دیگری نیز به جای وی بود، همین نهضت علمی را انجام می داد. به اقتضای شرایط، ششمین پیشوای شیعیان اقدام به تاسیس مکتب علمی و نهضت کرد. در منابع معتبر تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از چهار هزار تن عنوان کرده اند. این تعداد از شاگردان، در زمان واحد و در مکان واحد شاگردی آن حضرت(ع) را نکردند، بلکه به نظر می رسد که این تعداد از شاگردان، محصول ۳۴ سال امامت ایشان بودند که از اقصی نقاط سرزمین اسلامی به خدمت او می رسیدند. شاگردان آن حضرت از قومیت ها و از همه ادیان و مذاهب بودند اما بیشتر شاگردانشان از شیفتگان اهل بیت(ع) و شیعیان بودند. برخی از آن شاگردان، مجتهد و صاحب قلم و دارای تالیفات زیادی هم بودند. اندیشه و مکتب امام صادق(ع) را نباید تنها یک مکتب شیعی دانست، بلکه یک مکتب اسلامی است که توانست با زمینه های گوناگون علمی همساز شود و به همین دلیل است که اندیشمندن بزرگ پیشگامی این مکتب را در این حوزه ها همراه با افق گسترده مورد تصدیق قرار داده اند. امام صادق(ع) یک رهبر اسلامی به تمام معنا بود که به تعامل با سایر مسلمانان اعتقاد داشت و افق های جدیدی با الهام از دستاوردهای تمدن بشری آن روز در عرصه علم و دانش گشود و سعی در پیشبرد آن در جهت تحول و دگرگونی مستمر و کاوشی مبتنی بر سبک تجربی استقرایی و برگرفته از وحی قرآن کریم داشت.

** ایرنا: برپایه منابع تاریخی، آزاداندیشی و تضارب آراء در عصر ششمین پیشوایان شیعیان به بهترین شکل ممکن فراهم بوده است در اینباره توضیح دهید؟

*** زینتی: در زمان این امام همام فضا برای آزاداندیشی علمی مهیا بود. در زمان آن حضرت(ع)، سرزمین اسلامی گسترده تر از قبل شده بود و این گستردگی جغرافیایی، باعث پیشرفت سوالات و مباحثات می شد. با مطالعه شرایط سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فکری اوایل سده دوم، پی می بریم که بنی امیه رو به افول و سقوط است و همین امر باعث تشکیل عباسیان شد. عده زیادی به خود امام(ع) پیشنهاد قیام دادند تا از ضعف بنی امیه برای تشکیل حکومت استفاده کنند اما حضرت(ع) همه پیشنهادهای آنان را رد کردند. همه اینها نشان می دهد که شرایط واقعی تشکیل حکومت، مهیا نبود.

امام صادق(ع) بر اساس شرایط عصر خویش، شیوه خود را استدلال عقلانی و برهانی قرار داد و از آنجا که اوضاع زمان خویش را به درستی، درک و شیوه پرورشی خود را هم سو با روزگار خویش، تنظیم کرده بود، در کار خویش موفق شد و میراث بزرگی از دانش و اخلاق را برای بشریت به یادگار گذاشت. فکر و اندیشه انحرافی، دشمن اصلی در زمان امام صادق (ع) بود.

** نهضت علمی و تولید دستاوردهای علمی برای جهان اسلام چقدر مرهون این شیوه امام صادق(ع) در زمینه سازی برای تضارب آراء و آزاداندیشی است؟

***زینتی: امام صادق (ع) در تاریخ اسلام، بیش از دیگر ائمه(ع) در تعلیم علوم و معارف اسلامی و تربیت فرهنگی توفیق یافت. این امام همام پس از هجرت از مدینه به کوفه به نشر تعالیم تربیت اجتماع پرداخت و حقوق، الهیات و اخلاق اسلامی را به صورتی منسجم تعلیم داد. بر اساس همین سابقه بود که فقه شیعی را فقه جعفری و مذهب شیعه دوازده امامی را مذهب جعفری نامیدند. به وضوح می توان گفت که تمامی دستاوردهای علمی جهان اسلام، مرهون مقطع خاصی از زندگی امام صادق(ع) است که بخاطر شرایط خاصی، این امکان خلق شد و ایشان توانستند این همه نقش و تاثیر در زمان خود و زمان های بعد از خود بگذارند.

** در جامعه امروزی تا چه اندازه می توان از شیوه و سیره امام صادق(ع) برای بهره گیری و تولید علم آراء بهره برد؟

***زینتی: تولید علم، بدون تضارب آراء حاصل نمی شود. این قاعده مختص زمان یا کشور خاصی نیست. هدایت و تنویر اذهانی که در زمان امام صادق(ع) رخ داد، معلول همین مباحثات کلامی، مناظرات علمی و تضارب آراء بود. بهره گیری از سیره امام صادق(ع) می تواند در انزوا و نابود کردن جریان های انحرافی که امروزه در قالب جریان های تکفیری و گروهک های تروریستی مناطق مهمی از جهان اسلام را به آشوب کشانده موثر باشد.