اردشیر محصص کاریکاتوریست و طراح برجسته‌ ایرانی بود که خلق پیکره‌های انسانی غیرمتعارف از ویژگی‌های بارز آثار او است. هنرمندی که قلمش با بی‌رحمی تن آدمی را به فرم‌هایی غیر معمول تبدیل می‌کند تا جهان واقع را وارونه کرده و به بیان حقیقت تلخی بپردازد که در مسیر زندگی روزمره می‌بیند.

پیکره های انسانی غیرمتعارف اردشیر محصص از ویژگی های بارز آثار این کاریکاتوریست به شمار می رود. جابجایی اعضای بدن، اضافه شدن پاها و سرهای متعدد به پیکره، تلفیق انسان و حیوان، اعضای بدن به صورت مارپیچی به وفور ترسیم شده است. بازی های تصویری غیرمتعارف، ترکیب و تلفیق ها، تکثیر و کسرها، اغراق و جابه جایی ها در پیکره انسانی به همراه طنزی تلخ، معانی متعددی را در مخاطب برمی انگیزد. نادیده انگاشتن واقعیت و در پی آن یک ضربه بصری برای بیان معنایی خاص و انتقادی گزنده از ویژگی های تعداد زیادی از آثار اردشیر محصص است که در حیطه تعاریف استعاره تصویری می گنجد.

محصص کاریکاتوریست و طراح برجسته‌ ایرانی

محصص را به عنوان کاریکاتوریست و طراح برجسته ایرانی می‌شناسند. او خود نیز از توضیح کوتاه و مختصر درباره‌ آثارش پرهیز می‌کند. مخاطبان هنر محصص از دریچه‌ آثارش، او را مردی تیزبین می‌یابند که می‌تواند درد و رنج نهفته در لایه‌های ناپیدای زندگی روزمره را درک کند. فردی که قلمش را بی‌رحمانه به کار می‌گیرد و با جدا کردن سرها از بدن‌، تن آدمی را به فرم‌هایی غیر معمول، غیرطبیعی و در هم تنیده تبدیل می‌کند تا بدین‌صورت جهان واقع را وارونه کرده و به بیان حقیقت تلخی بپردازد که در مسیر زندگی روزمره می‌بیند.

 محصص از نزدیک فردی حساس، متواضع، آرام و متین بود؛ هنرمندی که حس شوخ‌طبعی فلسفی‌اش نه بر ضعف و کاستی فردی انسان‌ها، بلکه بر تمامی آن چیزهایی متمرکز است که  در وضع بشر پوچ، بیهوده و تأثرآور می‌داند. او توجه‌ای به روزمرگی‌های  اطرافش ندارد و آنچنان غرق در کار است که وقتی فردی او را می‌بیند از خود می‌پرسد، محصص چگونه می‌تواند از عهده کارهای عادی زندگی‌اش به تنهایی برآید.

کاریکاتور و طراحی‌هایش از اوایل دهه‌ ۱۹۶۰ میلادی در ایران منتشر شد. نقاشی‌هایش در ایران و جهان به‌وسیله‌ مجموعه‌داران خصوصی به صورت گسترده در موزه‌های بسیاری به نمایش گذاشته شدند. نشریات معتبر هنری چون Graphis (سوئیس)، Graphic Design and Idea (ژاپن)، Graphic (آلمان غربی) و Communication Arts (آمریکا)، آثار بحث برانگیز و پر مجادله‌ او را منتشر کردند و بیش از ۱۵ مجموعه از طراحی‌هایش به همراه دیگر آثار هنری او در ایران، اروپا و آمریکا منتشر شدند.(۱)

محصص در کارهایش، خواه پرده‌ای با جزئیات بسیار باشند یا طرح‌هایی ساده و ابتدایی، با قلمش به تشریح و کالبد شکافی شخصیت‌های آثارش می‌پردازد و در ادامه، پوسته رسم و عرف متداول را کنار می‌زند تا از واقعیتی که در جهانش جریان دارد، سخن بگوید؛ دنیایی سراسر ظلم و ستم، تسلط و فرمانبرداری، تکبر و حرص، خشونت و بیدادگری. جهانی که همچنین در آن جنسیت به خصوص در جنبه‌ سادومازوخیستی(آزارگری و آزارخواهی) آن از تمامی احساسات و عواطف تهی می‌شود و آشکارا به نمایش گذاشته می‌شود.

آثارش در جست‌وجوی مشخصه‌های بنیادین یک شخص یا یک موقعیت خاص نیست، بلکه در تلاش برای یافتن اساس و جوهری جهانی است که میان تمامی آدمیان مشترک است. اغراق در کارهایش نه برای ایجاد حسی زودگذر، بلکه برای شکافتن روح آدمی و آشکار کردن جهانی است که می‌بیند تا بدین‌ترتیب خواب خوش ما را آشفته سازد و حقیقت را پیش‌ روی‌مان قرار دهد. نگاه تیزبین و منتقد او و بیان اغلب گروتسک و هجوآمیزش، تن آدمی را با درک فرومایگی و پوچی سترگی که زیر پوسته‌ زندگی پنهان شده به لرزه می‌اندازد.

احمد شاملو به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شاعران معاصر ایران در مطلبی نوشت: «طرح‌های او بر خلاف اصراری که در نامگذاری آن‌ها کرده‌اند، کاریکاتور نیست. اگر بخواهیم بپذیریم که کاریکاتورها بیانی اغراق‌آمیز از واقعیت‌اند، آن‌گاه طرح‌های اردشیر کاریکاتور نیست. حداقل برای ما، اطرافیان و افرادی که با درد و رنج چهره‌های کارهایش آشناییم. وی علاوه بر یک هنرمند با استعداد و توانا، واقع‌گرایی تیزبین باقی می‌ماند. او صورتگر و تصویرساز واقعیت پیرامونش است.»

آثار محصص

محصص باور داشت که آثارش به ۲ دسته‌ اصلی تقسیم می‌شوند: آثاری که جزییات بسیار دارند و پیچیده‌اند و اغلب با تصاویری پوشیده از سایه ارایه می‌شوند و کارهایی که با چند حرکت ساده قلم بر کاغذ نقش می‌بندند. دسته نخست از نگاه محصص «خصوصیت و نشانه‌های ایستا دارند و اغلب متأثر از نقاشی‌های ایرانی قدیمی، مذهب و هنر فولکلورند.» دسته دوم که گستره وسیعی از کارهایش را در بر می‌گیرند، شامل طرح‌هایی مختصر و ساده‌اند. به‌نظر می‌رسد که محصص خود دسته‌ دوم را ترجیح می‌دهد و با زبان طنز خاص خودش می‌گوید که از منظر اجرایی طرح‌های ساده‌ و ابتدایی‌تر او را بیشتر می‌پسندد. او می گوید: «با حداقل ابزار ممکن می‌توانم تعداد بسیاری از این طرح‌ها را در هر مکانی نقاشی کنم.»

البته محصص در هر مکانی طراحی و نقاشی نمی‌کرد. روزهایش از صبح زود آغاز می‌شد و تا پاسی از شب ادامه داشت. هرگز قلم و دفتر طراحی‌اش را فراموش نمی‌کند و آنها را به همراه دارد. برای او طراحی بیشتر از هر چیزی یک دفترچه‌ یادداشت خصوصی است که به واسطه آن دریافتش از طبیعت و محیط پیرامونش را، خواه مستقیم یا غیر مستقیم، از طریق عکس‌ها، نقاشی‌های قدیمی و…، ثبت می‌کند. او می‌گوید «کار من به نوعی یک گزارش است. من تلاش می‌کنم تا جایی که می‌توانم راوی صادق وقایع پیرامونم باشم.»

در سال‌های پایانی عمرش، محصص مجموعه آثاری را خلق کرده که گذاری از شیوه‌ مرسوم است، آثاری رنگارنگ با حال‌وهوایی امیدوارانه و سرزنده که حالتی مدرن از مینیاتور ایرانی را به خود می‌گیرند. کار با رنگ امری تازه برای محصص نیست. چند مورد از آثار او رنگی هستند. اگرچه تکنیک رنگی که در آنها به کار گرفته شده است، تلخ و شاید به صورت خودخواسته و عامدانه ابتدایی‌اند. محصص خود می‌گوید: «برای مدتی طولانی در کارهایم از رنگ استفاده نمی‌کردم. شاید این امر به این دلیل بود که محیط اطرافم و تهران، شهری که در آن زندگی می‌کردم، فضا و محیطی جذاب و رنگارنگ نبود. وقتی برای نخستین بار در پاریس قدم گذاشتم، شیفته زیبایی خیره‌کننده‌ آن و محیط جذاب و سراسر رنگش شدم.» اما خواه رنگی یا سیاه‌وسفید، آثار محصص از دسته‌بندی و طبقه‌بندی شدن می‌گریزند، به‌ویژه از منظر چهارچوب هنر سنتی غربی.(۲)

سبک محصص

در کاریکاتورهای اردشیر محصص آنچه باعث پرسش انگیزی می شود، دفرمه ها و تلفیق ها در اندام انسانی است که با طنزی ایهام گونه همراه است و فضای سورئالیستی خلق می کند و در نتیجه باعث دلالت های معنایی مختلف می شود. آثارش نه دربرگیرنده مشخصات هنر گروتسک هستند و نه هنر بدوی و ابتدایی اما مقداری از هر ۲ را در دل خود دارند. او به‌شیوه‌ خاص خودش، اصول گوناگون هنری را در هم می‌آمیزد تا سبک خاص خودش را شکل دهد.

محصص می‌گوید: «به عنوان یک کل، هنر فولکلور و هنر بدوی، تصاویر و نگاره‌های کتاب‌های قرن نوزدهم، نقاشی‌های قدیمی، دیوارنگاره‌ها، هنر هندوستان، تصاویر و آثار جدید و عکس‌های خصوصی و طنز نهفته در مینیاتورهای شرقی منبع اصلی الهام من‌ هستند و فکر می‌کنم  که حتی طرح‌های ساده‌ام ترکیبی از تمامی این المان‌هایند. ادبیات نیز تأثیر عمیقی بر کارهایم داشته است؛ آثاری از نویسندگانی چون بکت که آنها را حدوداً بیست سال پیش خوانده‌ام.»

همانند بسیاری هنرمندان دیگر، محصص نیز هویت فرهنگی پررنگی دارد که آشکارا در تمامی آثارش نمایان هستند. در حالی‌که که به اذعان خودش او هرگز  تلاش نکرده اِلمان‌های بومی را در کارهایش به کار بگیرد، او بیان می‌کند که به عنوان یک هنرمند ایرانی «کارهایم طبیعتاً بن‌مایه‌ای ایرانی دارند؛ مفاهیمی که برایم جذاب‌اند و اغلب یادگاری از روزهای گذشته‌اند. خارجیان اگرچه ممکن است درک عمیقی از آثارم داشته باشند اما به نظر می‌رسد که همواره چیزی را از قلم می‌اندازند.»

در طول یک دهه و نیم که محصص به عنوان یک هنرمند حرفه‌ای در تهران کار می‌کرد، انبوهی از آثار با تِم و حال و هوایی الهام گرفته از فضای سیاسی خلق کرد که ستایش و استقبال تمامی روشنفکران ایرانی را به دست آورد.(۳)

ژرف‌ترین و تکان‌دهنده‌ترین کارهای محصص در مورد انقلاب اسلامی ایران هستند. تصاویری شفاف و وفادار از مضامین گوناگونی درباره‌ انقلاب و افرادی که در وقوعش دخیل بودند، آثاری که بیانگر درک عمیق و نگاه نافذ هنرمند از وقایع آن روزها و مفاهیم انسانی مرتبط با آن هستند. محصص در این کارهایش، اتفاقات مرتبط با یکی از حیرت‌انگیزترین جنبش‌های سده گذشته را ثبت کرده و خودش را در میان تیزبین‌ترین و هوشمندترین افرادی قرار داده است که شاهد رخدادها و وقایع آن روزها بودند.

منبع:

۱. احمدی، بابک، حقیقت و زیبایی درس های فلسفه، چاپ بیست و دوم، تهران: نشر مرکز

۲. خویی، اسماعیل، شناختنامه اردشیر محصص،‌چاپ دوم، تهران: شرکت سهامی کتاب های جیبی

۳. سقراطی، سیدامیر، گلستان هنر، اردشیر محصص، چاپ اول، تهران: پیکره