مصطفی مقربی یکی از چهره‌های درخشان ادبیات فارسی به شمار می‌رفت که توانست با آثار و نظریه‌های خود فصل نوینی در زمینه دستور زبان و درست نویسی املای فارسی به وجود آورد. از مهم‌ترین آثار وی می‌توان به ترکیب در زبان فارسی و هژده گفتار اشاره کرد.

ستون های استوار که هویت و ملیت ایرانی را شکل می‌دهند، یکی زبان و ادبیات فارسی و دیگری تاریخ ایران است. به دلیل این اهمیت باید به جایگاه ادبیات در زندگی توجه کرد و به پاسداری از آن پرداخت. در طول تاریخ دیرپای زبان فارسی، هر واژه‌ای به هر دلیل به این زبان وارد شده، شناسنامه و اصل و نسب داشته است؛ برای مثال از عربی، ترکی، مغولی، یونانی یا فرانسوی و...  به زبان فارسی وارد شده و ریشه و اصل آن معلوم بوده است؛ اما تنها در دورۀ کنونی، خیل واژگان بی‌شناسنامه که اصل و نسبی ندارند، توسط فارسی‌زبانان بی‌تعهد به زبان فارسی، برساخته شده است.

در این خصوص در کتاب جوان ایرانی و زبان و ادبیات فارسی آمده است: «بنا به یک اصل کلی، زبان در نزد هر قوم، وسیلۀ بیان مقصود، تفهیم و تفهم است؛ ولی زبان فارسی دری نقشی افزون‌تر از این ایفا کرده است. بدین‌گونه: وسیلۀ یکپارچگی سرزمینی بوده است که با نام ایران یا در قلمرو فرهنگی ایران قرار داشته؛ موجب شده است که این کشور واجد شخصیت متمایزی بماند و در سایر کشورهای فتح‌شدۀ اسلامی مستحیل نگردد؛ چون هنرهای دیگر از نوع موسیقی و نقاشی در دوران بعد از اسلام ممنوع یا محدود شناخته می‌شده، او از طریق شعر یا نثر شاعرانه، وظیفه و نقش آنها را هم بر عهده گرفته؛ سرنوشت ایران را به عنوان یک واحد مستقل فرهنگی، وابسته به سرنوشت خود کرده؛ افت و انحطاط زبان فارسی تا حدی مبین افت و انحطاط فرهنگی و اجتماعی ایران شناخته می‌شد». بدین ترتیب برای شناخت فرهنگ و ادبیات ایران، فراگیری و آموزش زبان و ادبیات فارسی مهم و ضروری است. از طرفی کتاب ها و نسخه های خطی فراوانی به زبان فارسی موجود است که اهمیت آموزش و فراگیری زبان فارسی را دو چندان می‌کند، چرا که لازمه درک عمیق شاعران بزرگی همچون نظامی گنجوی و فضولی، فراگیری و آموزش زبان فارسی است.

یکی از افرادی که در این راه تلاش بی‌پایانی انجام داد، مصطفی مقربی بود که در این جستار به زندگی‌نامه وی می‌پردازیم.

تولد و تحصیلات

مصطفی مقرّبی در ۱۲۹۳خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود. مقربی دوره ابتدایی را در دبستان اتحادیه و دوره متوسطه را در دبیرستان دارالفنون به پایان رسانید. وی در ۱۳۱۵ خورشیدی لیسانس زبان و ادب فارسی گرفت و این رشته را تا مقطع دکتری ادامه داد. مقربی در کنار تحصیل به تدریس پرداخت، وی به مدت یکسال در دبیرستان شاهپور کرمانشاه و مدتی هم در دبیرستان نظام شیراز به تدریس اشتغال داشت. تدریس در دانشسرای مقدماتی و در دانشکده افسری و دانشسرای عالی و دانشکده ادبیات دانشگاه تهران از دیگر فعالیت های آموزشی وی بود.

فعالیت های فرهنگی

مقربی با تأسیس انجمن ایران‌شناسی به ابتکار ابراهیم پورداوود به جمع اعضای آن پیوست و در کنار احمد افشار شیرازی، اوانس حق‌نظریان، محمد دبیرسیاقی، منوچهر ستوده، ذبیح‌الله صفا، هانری کربن، محمد مُکری، محمدجواد مشکور، محمد معین قرار گرفت با تشکیل بخش ادیتوریال انتشارات فرانکلین در زمرۀ ویراستاران این مؤسسه قرار گرفت و چون بر دستور زبان فارسی احاطه داشت، کتاب‌هایی که احتیاج زیادی به مقابله نداشت به او سپرده می‌شد. وی همچنین در تألیف و تدوین دایره المعارف فارسی فعالیت داشت و به عنوان عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزیده شد. او بنیانگذار نشریه فرهنگ ایران زمین هم بود.  از این ادیب معاصر آثار بسیار زیادی بر جای مانده که از مهم ترین آنها می توان به ترجمه تاریخ جهان برای خردسالان، سقوط قسطنطنیه، تألیف هجده گفتار، ترجمه سه مقاله درباره ویس و رامین، ترکیب در زبان فارسی، تصحیح دیوان حافظ ویژگی، عقاید تربیتی فردوسی به موجب شاهنامه، فرهنگ اصطلاحات جغرافیا، فرهنگی نامه فارسی و مقایسه عقاید فلسفی رواقی با آراء فلسفه اپیکوری اشاره کرد. وی همچنین مقاله های زیادی در زمینه‌های دستور زبان فارسی، زبانشناسی و حافظ پژوهشی نوشت و حدود یک هزار و ۵۰۰ مدخل در علوم ادبی، زبان فارسی، رجال و معرفی کتاب و ترجمه‌هایی از مقاله های خارجی را برای دایره‌المعارف فارسی تدوین کرد.

این ادیب و زبان شناس توانا پس از سال ها کوشش در فرهنگستان زبان و ادب فارسی توانست با نظریه پردازی در زمینه املای فارسی و خلق آثار شگرفی چون «غلط ننویسیم» گشاینده فصلی نوین در ادبیات فارسی شود. مقربی در نوشتن، درست‌نویس، ساده‌نویس و کوتاه‌نویس بود و از حشو پرهیز می‌کرد و در نوشتن پیرو قواعد دستوری بود.

معرفی منبع

یکی از کتاب‌های بسیار خوبی که در زمینه تشویق جوانان به پاسداری از ادبیات فارسی پرداخته است، کتاب جوان ایرانی و زبان و ادبیات فارسی: دوازده گفتار به قلم ادیبان و نویسندگان برجسته در اهمیت فراگیری زبان و ادب فارسی برای جوان ایرانی بود که توسط گروهی از نویسندگان به کوشش و گزینش مهران افشاری در انتشارات جهان کتاب در ۱۴۰۰ به چاپ رسید. در این کتاب نخست ویژگی‌های زبان فارسی بیان می شود. در این نوشتار همچنین به مباحثی چون چیستی ادبیات، ادبیات و اجتماع، رابطۀ ادبیات و انسان متمدن، ادبیات در ارتباط با نفس زندگی و آیندۀ ادبیات پرداخته شده و آمده است که هر تغییری در لغت و زبان داده شود، به طور مستقیم بر روحیه و افکار مردمان که به آن تکلم می‌کنند، تأثیر خواهد گذاشت. این تأثیر نه فقط از راه تغییر کلمات مستعمله یا به اصطلاح مواد لغت است، بلکه از نظر صور در نحوۀ ترکیب کلمات و شیوۀ سخن‌گفتن و سبک نوشتن نیز جلوه می‌کند. نوشتار سوم مبحثی دربارۀ مشکل لغت در زبان فارسی است. نوشتار چهارم کتاب از محمد علی جمالزاده به پدیدۀ عجیب نوشتن مطالب با املای عوامانه پرداخته است. ایشان در پایان نوشتار خود آورده است: «شما را به خدا، ای نویسندگان عزیز، این روش را به‌کلی متروک دارید. ساده‌نویسی غیر از شکستۀ انشایی است. انشاء خوب آن است که عوام بفهمند و از خواص آن لذت برند». ششمین نوشتار به قلم محجوب به انحطاط زبان فارسی می پردازد. ایشان آشفتگی و پریشانی در نوشتن را یکی از دلایل انحطاط این زبان می‌دانند. نوشتار هفتم این کتاب نیز دربارۀ زبان و خط فارسی و حفظ آن از اضمحلال است.

خاموشی

 سرانجام این ادیب فرزانه پس از سال‌ها پژوهش و تحقیق در مهر ۱۳۷۷ خورشیدی در تهران دیده از جهان فرو بست و در قطعه فرهیختگان بهشت زهرا به خاک سپرده شد.