در سیره ی فرهنگی امام رضا (ع) پرورش شاگردان شایسته و مورد اعتماد از اهمیت خاصی برخوردار است. آن حضرت با جذب و شکوفائی استعدادهای درخشان و قابل اعتماد، برای خدمات فرهنگی در عرصه ی تبلیغ و تدریس و نشر معارف الهی گامهای اساسی برداشته است.

در اینجا با تنی چند از آن درس آموختگان مکتب رضوی (ع) آشنا میشویم:

1- ابراهیم بن عباس صولی
این عالم و شاعر برجسته ی شیعی در نزد امام هشتم ع از مقامات عالیه برخوردار بود. او در عین حالی که در دربار مامون به کار اشتغال داشت اما در حقیقت یکی از عوامل کارساز امام رضا (ع) در حل مشکلات شیعیان به شمار می رفت. ابراهیم بن عباس شاعری توانا، گوینده ای بلیغ و نویسنده ای زبردست و ماهر بود. او برای امام رضا (ع) قصیده ای ساخته و در حضور آن حضرت آن را قرائت کرد و همچنین وی شعری در مصیبت امام حسین (ع) سروده و به جمع عاشورائیان پیوست. امام رضا (ع) نیز از این عمل نیک وی سپاسگزاری نموده و مبلغ ده هزار درهم از سکه هائی که به نام حضرتش مزین شده بود برای وی عطا نمود.[1]

2- حسن بن جهم
وی از حدیث نگاران و راویان اهل بیت (ع) و از تربیت شدگان مکتب امام هشتم ع میباشد. او مورد اعتماد امام رضا (ع) و از نزدیکترین خواص آن گرامی است. وی روایات متعددی از امام رضا (ع) و امام کاظم (ع) برای مشتاقان فرهنگ اهل بیت (ع) به یادگار گذاشته است.[2]

3- صفوان بن یحیی
شغل او پارچه فروشی بود اما وی در مکتب امام کاظم و امام رضا و امام جواد (ع) به درجه ای از علم و دانش و اعتبار رسیده که امام رضا (ع) او را وکیل خود قرار داد. صفوان در میان علما به کوشش و فعالیت در عرصه ی علم و عبادت معروف است و از وی تألیفات متعددی بجای مانده است که به سی جلد بالغ می شود. حضرت جواد (ع) در حق وی دعا کرده و فرمود: خدا از او راضی و خشنود باشد- همچنانکه ما از او خشنودیم و پاداش نیک برایش عنایت کند او هرگز با من و پدرم مخالفت نکرد. صفوان در وفای به عهد، تقوا و پارسائی و عبادت و نیایش، گوی سبقت را از تمام دوستانش ربوده بود. امام رضا (ع) در مورد تقوای وی فرمود: ضرر دو گرگ درنده ی حریص، برای گوسفندانی که چوپان ندارد بیشتر از ضرر حب ریاست برای دین مسلمان نیست اما صفوان ریاست را دوست نمی دارد. صفوان بن یحیی در سال 210 در مدینه ی منوره وفات یافت.[3]

4- یونس بن عبدالرحمن
یونس بن عبدالرحمن یکی دیگر از شاگردان ممتاز مکتب حضرت رضا (ع) است. او همواره پاسدار حریم ولایت و مرزبان فرهنگ اهل بیت (ع) بود. یونس در برابر انواع ناملایمات و مشکلات استقامت ورزید و نام خود را در زمره ی مردان الهی و یاران مخلص اهل بیت (ع) جاودانه کرد. تا آنجائی سه بار حضرت رضا (ع) بهشتی بودنش را تضمین کرده است.[4]

یونس در مورد کوششهای خویش در کسب علم و فضیلت چنین می گوید: بیست سال سکوت کردم و بیست سال سوال میکردم و بعد از آن به سوالات دیگران پاسخ داده اظهارنظر میکردم. یونس همنشین سه تن از امامان معصوم (ع) است و در مکتب امام صادق و امام کاظم و امام رضا (ع) به کسب فیض و علوم الهی پرداخت تا جائی که بعنوان مرجع شیعیان و صاحب نظر در علم فقه گردید. عبدالعزیز مهتدی- که روایات متعددی از امام رضا (ع) نقل کرده و نماینده حضرت در شهر قم بود،- روزی به امام رضا (ع) عرض کرد: راه من دور است و همیشه نمیتوانم به حضور شما برسم و مسائل و احکام شرعی را بپرسم مشکلات دینی خود را از چه کسی جویا شوم؟ امام رضا (ع) فرمود! از یونس بن عبدالرحمن.[5]

محمد بن عیسی نیز از امام رضا (ع) پرسید: فدایت شوم من همیشه نمیتوانم به دیدار شما بیایم و مسائل و احکام دینم را فرا بگیرم آیا یونس بن عبدالرحمن (که مقام و موقعیت علمی خوبی دارد) مورد اعتماد شماست؟ آیا میتوانم مسائل دینم را از او بیاموزم؟ امام هشتم (ع) فرمود: بلی.[6]

فضل بن شاذان فقیه، متکلم و محدث سرشناس و از یاران فداکار اهل بیت (ع) در مورد عظمت شخصیت یونس بن عبدالرحمن می گوید: در عالم اسلام- بعد از چهارده معصوم (ع)- مردی فقیه تر از سلمان فارسی ظهور نکرده است و بعد از او شخصی فقیه تر از یونس بن عبدالرحمن سراغ ندارم و از امام رضا (ع) شنیدم که فرمود: یونس بن عبدالرحمن سلمان روزگار خویش است.[7]

یونس و گروه واقفیه
هنگامی که امام هفتم (ع) در سال 183 به دست هارون الرشید پنجمین خلیفه ستمگر عباسی (170- 193) به شهادت رسید. مسئولیت الهی امامت و رهبری به عهده ی فرزندش امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا (ع) قرار گرفت. با اینکه امام هفتم (ع) بارها به جانشینی فرزندش امام رضا (ع) برای تصدی امر خطیر امامت تاکید کرده بود اما گروهی از سودجویان با نیت های مادی و انگیزه های واهی امامت امام هشتم ع را انکار کرده گفتند: امام کاظم (ع) همان مهدی موعود است او نمرده بلکه زنده است و از منظر ما غائب شده او آخرین امام می باشد. آنها در امام هفتم متوقف شده و به گروه واقفیه موسوم گردیدند.

آنها وقتی وجود مقدس امام رضا (ع) را با مقاصد شیطانی خود مخالف دیدند، در امامت آن حضرت در میان شیعیان شبهه و تردید کرده و به شایعه پراکنی منافقانه اقدام نمودند. سران واقفیه که از وکلاء و نمایندگان حضرت کاظم (ع) بودند و اموال بیشماری را از سوی آن حضرت در دست داشتند برای تصاحب این اموال منکر امامت امام رضا (ع) شدند.

یونس بن عبدالرحمن یکی از پیشتازان مبارزه بر علیه گروه منحرف واقفیه است. یونس از همان روز شهادت امام هفتم (ع) برای حمایت از حجت خدا بپا خواسته و با ژرف نگر ی و بینشی عقلانی و عرفانی بر مسأله امامت تأکید کرده و با اصرار بر امامت حضرت رضا (ع)، عرصه را بر سران واقفیه تنگ نمود. او روزی در مجلس عیسی نشسته بود که خبر شهادت امام هفتم را آوردند یونس با تیزبینی و دوراندیشی کاملی که داشت در همان جلسه بلند شده با قاطعیت تمام خطاب به اهل مجلس گفت: ای اهل مجلس بدانید از این لحظه به بعد بین من و خدایم امامی نیست مگر علی بن موسی (ع) که او امام بحق من است.[8]

رد پیشنهاد رشوه
پاسدار شجاع فرهنگ اهل بیت (ع) بعد از احساس خطر انحراف در مسیر امامت و رهبری مصمم شد با فتنه گران به شدت مقابله کند او که در آشفته بازار آن روز، ملجأ و پناهگاه مطمئنی برای شیعیان محسوب می شد، ضرورت تداوم امامت برای رهبری جامعه را گوشزد کرده و با اطمینان خاطر و ایمانی راسخ و قلبی سرشار از محبت اهل بیت (ع)، امامت و رهبری حضرت رضا (ع) را به صورت شایسته ای تبلیغ نمود.

هنگامیکه رهبران دنیا دوست واقفیه او را سدی محکم در برابر خواسته های شیطانی خویش دیدند برای فریفتن یار دیرین امامت نقشه کشیده و مبلغ قابل توجهی رشوه پیشنهاد کردند. یونس در این مورد میگوید:

بعد از شهادت امام هفتم (ع) نمایندگان آن حضرت مبالغ کلانی از بیت المال در اختیار داشتند و آنان باید این مبالغ را به امام بعدی یعنی حضرت رضا (ع) تحویل می دادند. مثلا «زیاد قندی» مبلغ هفتاد هزار دینار و «علی بن حمزه» سی هزار دینار در دست داشت. زرق و برق این مبالغ هنگفت چشم و گوش آنان را از دریافت حقیقت بسته بود. به همین جهت منکر امامت امام رضا (ع) گردیدند. وقتی من این واقعیت را فهمیدم بی پروا به مردم ماجرا را گفته و آنان را به پذیرش امامت حضرت رضا (ع) تشویق و تبلیغ کردم. آنان به من پیغام فرستادند که اگر از تبلیغ امامت علی بن موسی دست برداری و در این زمینه سکوت کنی ما تو را از پول بی نیاز می کنیم و مبلغ ده هزار دینار طلا پیشنهاد کردند من در پاسخ آنان گفتم: مگر ما از امام صادق (ع) روایت نمی کنیم که هر زمان بدعتها در دین آشکار شود عالم باید علم خود را ظاهر کند و گرنه نور ایمان از قلب او گرفته میشود. بعد یونس پیشنهاد شیطانی آنان را به شدت رد کرده و گفت: من هرگز و در هیچ زمان از جهاد در راه خدا فروگذاری نخواهم کرد.

وقتی که سران فتنه گر واقفیه مواضع اصولی و نظر یونس را فهمیدند با او به دشمنی پرداختند.[9]

یونس بن عبدالرحمن علاوه بر تلاشهای تبلیغی و مبارزان فرهنگی و سیاسی و اجتماعی بیش از سی جلد در موضوعات مختلف اسلامی آثار ارزنده ای از خود بجای گذارد و در حدود 263 حدیث از امامان معصوم (ع) به ما گزارش کرده است که همه ی آنها مورد توجه دانشمندان حدیث شناس و فقهای زبردست قرار گرفته است.

یونس پس از عمری مجاهدت و تلاش بی وقفه در راه نشر فرهنگ اهل بیت (ع) بویژه آشکار نمودن امامت حضرت رضا (ع) و درک محضر چهار معصوم (ع) در شهر مدینه در گذشت.

امام رضا (ع) در پیامی به مناسبت رحلت این شاگرد ممتاز مکتب اهل بیت (ع) چنین فرمود: عاقبت کار یونس را بنگرید خداوند متعال او را در کنار رسول گرامی اش قبض روح کرد.[10]

علاوه بر اینها افراد متعدد دیگری نیز از درس آموزان دانشگاه امام رضا ع محسوب میشوند که فقط شیخ طوسی نام 319 نفر از آنان را در کتاب ارزشمند رجال خویش فهرست کرده است.

نام برخی از شاگردان امام رضا (ع) بدین قرار است:

- احمد بن ابی نصر بزنطی

- دعبل خزائی

- ابراهیم بن موسی

- حسن بن وشاء بجلی کوفی

- اسحاق بن موسی بن جعفر

- زکریا بن آدم

- حسن بن محبوب

- نصر بن قابوس

- حسین بن بشار

- داود زربی

- محمد بن اسماعیل بن بزیع

- مرزبان بن عمران

- محمد بن سنان

- حبابه ی والبیه

- هشام بن ابراهیم

- فاطمه دختر امام رضا (ع)[11]

- علی بن مهزیار اهوازی

- حسن بن فضال

- اباصلت هروی خادم

- علی بن جعفر

پی نوشت ها

[1] اعيان الشيعه، ج 2، ص 168-

[2] شاگردان مكتب ائمه، ج 1، ص 357 و ج 2، ص 356-
[3] همان.-
[4] رجال علامه حلى، ص 185-
[5] رجال كشى، ص 438-
[6] بحارالانوار، ج 2، ص 251-
[7] اعيان الشيعه، ج 10، ص 328-
[8] همان-
[9] مقاله نگارنده با عنوان« يونس بن عبدالرحمن سلمان روزگار» ماهنامه ى كوثر شمار ه ى 15،-
[10] معجم رجال الحديث، ج 21، ص 214-
[11] گرچه مشهور اين است كه امام رضا( ع) بيش از يك فرزند نداشته است اما برخى معتقدند كه امام( ع) بيش از يك فرزند داشته كه از جمله ى آنها فاطمه بنت الرضا( ع) را مطرح كرده اند و از ايشان رواياتى نقل نموده اند كه آنها حديث مسلسل فاطميات در موضوع معراج و ديگرى حديث غدير ميباشد. شيخ صدوق در عيون اخبار الرضا و فخر رازى در الشجرة المباركه از اين بانوى دانشمند ياد نموده اند.( شاگردان مكتب ائمه، 4، ج 3، ص 91)

 منبع : پاک نیا، عبدالکریم؛ ویژگی های امام رضا (ع)، الخصائص الرضویة، ص: 72