وقف بهترین و مؤثرترین ابزار تکامل اجتماعی به شمار می‌رود و برای خدمت عمومی یا نگه داشتن اصل هر چیزی و جاری بودن سود ناشی از آن در مسیر خیر، نیکی و رضای خدا به کار می‌رود تا منافع آن در راه تأمین نیازمندی‌های مردم و تحقق عدالت اجتماعی مصرف شود.

یکی‌ از بنیادی‌ترین اصول پیشرفت‌ فـردی‌، گروهی، اجتماعی، نهادی، سازمانی و جامعه‌ای در طول تاریخ پرفراز و نشیب نوع بشر خیرخواهی، نـیکوکاری، دل‌سوزی، داوطلبی و اهل خـیر و مـعروف‌بودن است. لازمه چنین پیشرفتی وجود افراد خودشکوفا و خیرخواه به حال بشر است. انسان‌هایی که وقت و ثروت اضافه خود را صرف دیگران می‌کنند و ناراحتی‌ها و رنج‌های آنان را کاهش و باعث خوشحالی و آسایش آنان مـی‌شوند. گاهی هم به طور متعارف وقت و ثروتی اضافه نیست اما ایثار و از خودگذشتگی رخ می‌دهد و عده‌ای ایثارگرانه از وقت و ثروت خود می‌گذرند تا دیگران در آسایش و رفاه قرار بگیرند. سرانجام گاهی هم صرف نـظر از فـزونی وقت و ثروت، برخی از آبرو و جان خود مایه گذاشته و با شهیدکردن شخص خود یا شخصیت خود امنیت و آسایش دیگران را تأمین می‌کنند.

نهاد وقف در کنار دیگر نهادهای اقتصاد بخش سوم مانند نهادهای قرض‌الحسنه و تعاون یکی از مهم‌ترین معروف‌های دینی است‌ که‌ شخص‌ حقیقی یا حقوقی فزونی ثروت خـود را از مـالکیت‌ خـود خارج و در اختیار شخصیتی حقوقی بـه نـام مـوقوفه قرار داده و منافع و درآمد آن دارایی در اختیار دیگران اعم‌ از دین، انسان‌ها و طبیعت قرار می‌گیرد.

درباره‌ نهاد وقف دو دیدگاه افراطی و تفریطی وجود دارد که ناشی از عـدم درک حـقیقی‌ جـایگاه‌ فقهی، مکتبی و علمی این نهاد در تمدن اسلامی و نظام پویای اقتصادی اسلامی ناشی‌ است‌. دیـدگاه‌ افـراطی، وقـف و قرض‌الحسنه و دیگر نهادهای بخش سوم را آن‌قدر بزرگ می‌کند که می‌خواهد با آنها بیشتر دشـواری‌های نـظام اقتصادی جامعه اسلامی را حل کند و از این راه به‌ تمدن‌سازی‌ اسلامی‌ بپردازد اما دیدگاه تـفریطی آنقدر آنـها را کوچک می‌کند که می‌گوید دیگر وقف، قرض‌الحسنه و ... کارایی‌ لازم‌ را ندارند و باید به آنها بـی‌توجه بـاشیم.

مقوله وقف، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷ خورشیدی، بیش از پیش اهمیت یافت و با تصویب قانون هایی برای پایداری آن در دوره های مختلف از جمله ۱۳۶۳ خورشیدی، بر انجام دادن درست وظایف سازمان اوقاف و امور خیریه به عنوان نهاد متولی امور موقوفات در کشور تاکید شد. سازمان اوقاف و امور خیریه بر پایه مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۲۷ صفر هر سال را به عنوان روز وقف نامگذاری کرد تا اینگونه بر تحکیم پایه های سنت نبوی وقف، گسترش این فرهنگ اسلامی و نیز معرفی کارکردهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و بهداشتی این عمل خداپسندانه به عنوان هدف های این سازمان تاکید شود. هفته وقف امسال از ۱۲ مهر، با نام «روز وقف» نامگذاری شده که با عنوان «وقف، رسانه، تکریم واقفان خیراندیش» برگزار می شود.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به بهانه روز وقف با «مسعود شفیعی» کارشناس، پژوهشگر امور دینی و رییس هیات مدیره موسسه مهر میراث جاویدان (وقف عام)  به گفت وگو پرداخت و این مهم را از زوایای مختلف بررسی کرد.

وقف، معروف ترین واژه اسلامی

مسعود شفیعی با اشاره به اینکه نهاد وقـف یـکی‌ از مشهورترین‌ و بارزترین چهره‌های معروف در تمدن اسلامی است، گفت: هر کار خیر مستحبی به‌ویژه‌ بخشش‌های‌ مالی با قصد قربت الهی بنابر هر دو معنا در اصطلاح شرعی‌ معروف‌ است‌ و افرادی که برای خدای متعال فزونی وقت یا ثـروت خـود را در اخـتیار دیگران‌ برای‌ رفاه و آسایششان قـرار دهـند، کـار خیر و معروف انجام داده‌اند.  کوشش برای رفع انواع نیازمندی‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و خانوادگی افراد بشر سبب‌ اجر اخروی می شوند. در این میان، از پیشتازان و مؤسسان نـهاد وقـف می توان به پیـامبران‌ اولوالعزم‌ یعنی‌ حضرت‌ نوح‌(ع)، حضرت‌ ابراهیم(ع)، حضرت موسی(ع)، حضرت عیسی(ع) و حضرت مـحمد(ص) اشاره کرد که هر یک با ساخت کشتی، مسجدالحرام، دوازده چشمه آب، تبلیغ عمیق بر جوانان ثروتمند و مسجدالنبی و وقف باغ‌های هفت‌گانه راه جدیدی بـرای‌ این امر خدا پسندانه گشودند.

جایگاه نهاد وقف در فقه

رییس هیات مدیره موسسه مهر میراث جاویدان (وقف عام) با تبیین جایگاه نهاد وقف در فـقه اظهار داشت: در ابتدا باید دانست که چـه چـیزهایی وقـف هستند یا نیستند. امروزه نهاد وقف‌ را بخش خیریه یا بخش سوم اقتصاد می‌شمارند که نواقص بـخش بـازار و دولت را در تأمین نیازهای واقعی جامعه بـرطرف مـی‌کند. وقـف‌ و صدقه‌ متعارف هر دو مستحب هستند اما، درباره صدقه این اتفاق‌ نظر وجود دارد که باید با قصد قربت باشد، در حـالی که در وقف این اتفاق نیست. وقف‌ به‌ طور عمده با نیت قرب الهی انجام می‌گیرد اما مـبنایش یـا خیرخواهی صرف یا مـآل‌اندیشی‌های شـخصی است.

جایگاه نهاد وقف در مکتب اقتصادی اسـلام

وی افزود: وقف و بنیاد خیریه هر چند هر ۲ مـطابق قانون مـدنی ایران شخصیت حقوقی و هدف‌های‌ خیر دارند اما تفاوت‌های فراوانی با یکدیگر دارند. وقف به طور عمده بـا نیت‌ قرب الهی انجام می‌گیرد اما بنیاد خیریه به طور عمده مـبنایش خـیرخواهی صـِرف است. وقف یک نهاد ‌اما بنیاد خیریه یک سازمان و بنگاه است. هر موقوفه‌ای ثروتی است که شامل دارایی یعنی اصل مال و درآمـد آن‌ است. این ثروت مانند شرکت سهامی‌ اساس‌نامه‌ای‌ دارد که‌ همان‌ وقف‌نامه‌ است و باید مطابق الگوی‌ وقف‌نامه امام علی(ع) با شرط تغییر دارایی باشد. 

مـکتب اقـتصادی اسلام برنامه‌ای است، برای ‌تنظیم‌ زندگی اقتصادی اسلام در جامعه اسلامی که بر طبق آن دشواری‌های نـاشی از رواج‌ ظلم‌ و بی‌عدالتی در زندگی اقتصادی حل می‌شود. تبیین جایگاه نهاد وقف در این مـکتب مـستلزم بـررسی‌ انگیزه‌های واقفان، هدف‌های نهاد وقف، از یک‌سو و بررسی مسایل مرتبط با عنصرهای مکتبی‌ مانند ارتباط ایـن نـهاد بـا مالکیت، آزادی اقتصادی و عدالت اجتماعی از سوی دیگر است. وقف در طـول تـاریخ و به مثابه نهاد، هدف‌هایی دارد کـه در جـهت هدف‌های نظام اجتماعی و فرهنگی اسلام است. تولید معنویت، امنیت، پیشرفت، عدالت و نظم بـین‌الملل هـدف‌های اصلی نهاد وقف‌ هستند.

از این رو وقـف جـایگاه والایی در مکتب‌ اقـتصادی‌ اسـلام دارد. به این ترتیب، وقف نهادی خاص است‌ با هدف‌های ویژه که در صدر اسلام به تکامل ویژه خود رسـیده و با نهادهای‌ دیگر خیرخواهانه‌ای مانند حبس، هبه، عاریه، قرض‌الحسنه، صدقه و وصیت بسته به نسبت کاملی از اندیشه‌ خیرخواهی‌ مکتب اقتصادی اسلام به جهانیان ارایه کرده است که در طول تاریخ تمدن‌ قـدیم‌ اسـلامی‌ نواقص بخش خصوصی و بخش دولتی را در تأمین نیازهای واقعی جامعه با کمال لطافت، زیبایی‌، حکمت‌ و کارآمدی پوشش داده بود؛ اما با توجه به پیشرفت‌هایی کـه امـروزه در نهادهای‌ خیرخواه‌، اقتصاد بخش سـوم و اقـتصاد دهش پدید آمده طبیعی است که نهاد وقف می‌تواند با استفاده‌ از این‌ تجربه‌ها جایگاه بایسته خود را در ارتقای تمدن نوین اسلامی ایفاء کند.

ظـرفیت‌های کنونی وقف

این پژوهشگر امور دینی در پایان با برشمردن ظرفیت های کنونی وقف، گفت: وقف را از جهت نفع به موقوف‌علیهم و ذی‌نفعان به‌ تعبیر فقیهان‌ امـامیه یـا عام یا خاص و به تعبیر فقیهان مذهب‌های‌ چهارگانه خیری یا خانوادگی است.  وقف خـاص یـا خـانوادگی را می‌توان  جزوی از ‌ اقتصاد خانواده‌ دانست و از این موقوفات گـاهی وقـف بـر جهت‌های مصالح عمومی هستند. ایـن موقوفات وقف‌ برای‌ افراد خاص است، مانند اینکه فردی مال خود را برای فـرزندان خـود یـا اقوام خود یا دوستان‌ خود یا فرد خاص دیگری وقف کند. در واقع نهاد وقف با چنین نگرش هایی در نـظام اقـتصادی صدر اسلام‌ نوسازی‌ شد و گسترش یافت و به چنان بالندگی بی‌نظیر در تمدن‌ قدیم اسـلامی دسـت یـافت. نهاد وقف یکی‌ از اجزای مهم اقتصاد بخش سوم در تمام جوامع به‌ویژه جوامع اسلامی اسـت.  وقـف احسان‌ ماندگار و ارزش اخلاقی و ثواب بیشتری دارد، به‌ویژه هنگامی که مطابق با الگوی علوی‌ به‌ طور کـارآمدی بـهره‌برداری شود.

با توجه به شواهد و با فعالیت های اجرایی در زمینه وقف، تا کنون فرهنگ وقف آن طور که درخور کشور اسلامی ما است، نهادینه نشده و هنوز با ایده آل های لازم فاصله زیاد وجود دارد. آنچه مسلم است که وقف یک نهاد اسلامی برجسته بوده و نقشی مهم و بزرگ را در حمایت از تمدن اسلامی در طول تاریخ داشته است. نقش وقف در دوران کنونی بیش از پیش احساس می‌شود زیرا فقر و عقب‌ماندگی در جهان اسلام رو به افزایش است که یکی از راه حل های این تهدیدها، توجه و اهمیت دهی به فرهنگ وقف و توسعه و ترویج آن است. بنابراین، بنا به دلایلی چند، امر خدا پسندانه وقف و عرضه آن در جامعه در طول سال های اخیر، دچار آسیب هایی شده است. ضعف در سیستم اطلاع رسانی آثار، تغییر نام موقوفات، عمل نکردن به نیت واقف، محدویت های قانونی وقف، گسست میان وقف و انجمن‌ها و بنیادهای خیریه و آسیب ها در مدیریت وقف از جمله آسیب ها و موانع حضور وقف در جامعه به شمار می رود. از این رو با توجه به کارکردهای مثبت وقف در جامعه، لازم است که از طریق اتخاذ یک سیاست اصولی و برنامه ریزی شده از سوی دولت ها به منظور شکوفایی فرهنگ وقف در جامعه، زمینه های احیای این سنت حسنه و نبوی را فراهم آورد. عمل مسؤولان به وقف به عنوان الگو می تواند در گرایش و سوق دهی مردم در عمل به وقف مؤثر باشد و به تدریج فرهنگ وقف در جامعه حاکم شود. واقفان و نیکوکاران با ایجاد و حمایت از پژوهشگران و دانشمندان و به وجود آمدن نهادهای بزرگ علمی و تحقیقاتی و آموزشی نظیر مدارس، کتابخانه ها، بیمارستان ها، نظامیه ها، رصدخانه ها در پوشش فرهنگ اصیل وقف تلاش کردند تا با برآوردن نیازهای جامعه زمینه هایی را فراهم کنند که افراد بتوانند با فراخ بال به امر تحقیق، پژوهش و توسعه علوم بپردازند.