«اربعین» ظرف نیایش معشوق است. جان را صفا و دل را جلا می دهد.

وارستگان و شایستگان درگاه ربوبی را، عنایتی دیگر به این نماد است.

آن گاه که مشیت خداوندی بر آن تعلق گرفت تا پیکر آدمی را از مشتی خاک بیافریند، میخانۀ عشق، آمادۀ پذیرایی منبع اسماء الله شد و دست قدرت الهی، یک اربعین گل آدم بسرشت و به پیمانه زد.

سحرگه رهروی در سرزمینی

همی گفت این معما با قرینی

که ای صوفی، شراب آن گه شود صاف

که در شیشه بماند اربعینی

(حافظ) و باید چهل سال از عمر پربار پیامبر اسلام(ص) بگذرد تا همۀ آزمایش ها را ببیند و سختی ها و گشایش ها، آن چنان مجربش سازد که حتی دشمنان، او را لقب امین دهند و چون یک اربعین را پشت سر می گذارد، فرشتۀ وحی لباس نبوت را بر اندامش می پوشاند.

اربعین، عددی آسمانی است که در آن رمز و رازها نهفته است و گویا بخشی از برنامه های جهان آخرت نیز، بر محور اربعین تنظیم گردیده است.[1]

هرچند کلمۀ اربعین از اعداد است؛ ولی در فرهنگ عرفان اسلامی، این واژه در ارتباط با کیفیات مطرح می شود و این تکرار عمل و تلقین، تکمیل کنندۀ ابعاد روحانی و عرفانی انسان است.

در قرآن
قرآن کریم، بعد از این که سیر طبیعی بشر را در تکوین و خلقت بیان می کند، او را از سن«چهل»در فضای دیگری قرار می دهد و اربعین را سرفصل زندگی معنوی وی می شمارد: «و ما انسان را به نیکی و احسان نسبت به پدر و مادرش سفارش کردیم، به ویژه مادر، که با رنج و مشقت دوران حاملگی و زایمان را تحمل نمود و مدت حاملگی و دوران شیرخوارگی او برروی هم سی ماه بود... پس از پشت سر گذاردن چهل سال از دوران عمر، سزد که عرض کند: پروردگارا، مرا بر نعمت هایی که به من و پدر و مادرم عطا کردی، شکر بیاموز....»[2]

(در سوره های اعراف، بقره و مائده، سه بار دیگر این کلمه تکرار شده است.)

شهیدان
شهیدان چون به خودآگاهی خدایی رسیده اند؛ خون سرخ، جسم بی جان و خاک مزارشان، جان بخش می شود؛ بنابراین، زیارت قبر شهیدان-به عنوان اصلی عرفانی و مبارزاتی-در فرهنگ شیعی تشویق شده است.

در مورد امام حسین(ع) نیز، نخستین کسی که سنت زیارت اربعین را پایه گذاری کرد و بیستم صفر سال 61 هجری، مزار آن امام همام را زیارت کرد، جابر بن عبد اللّه انصاری بود.

و از آن هنگام، هرسال در روز بیستم صفر، شیعیان، یکی عظیم ترین مراسم سوگواری را به یاد حسین(ع) برپا می کنند.

در تاریخ انقلاب اسلامی ایران نیز، سنت احیای اربعین، تأثیر مهمی در شورگستری در شهرهای کشور داشت. به هر تقدیر اربعین، تداوم عاشورا بود و ذکر آن، رسالت بازماندگان پس از شهادت عزیزانشان.

به یاد کربلا، دل ها غمین است

دلا خون گریه کن، چون اربعین است

پیام خون خطاب آتشین است

بقای دین، رهین اربعین است

که تاریخ پس از خون و شهادت

سراسر اربعین در اربعین است

 بسوز ای دل، که امروز اربعین است

عزای پور ختم المرسلین است[3]

در ادبیات و فرهنگ
در ادبیات و فرهنگ ما سنت گرامی داشت اربعین، به صورت چله نشینی درآمده و جزء رسوم سیروسلوک گشته است.

«چله نشین، همواره وضو دارد و در همۀ چهل روز، روزه دارد. از دیگر شرایط این است که، به قوت اندک بسنده کند، کم سخن گوید، انتخاب زمان و مکان مناسب کند، کم سخن گوید، دو دانگ از شب نخوابد، خواطر رحمانی، ملکی، شیطانی و نفسانی را از یک دیگر بازشناسد و همواره در حال ذکر «لا اله الا اللّه»باشد»[4]

حافظ در دیوان خویش، باتوجه به اهمیت رمزآلودی این واژه می فرماید:

علم و فضلی که به چل سال دلم جمع آورد

ترسم آن نرگس مستانه به یغما ببرد

 چل سال بیش رفت که من لاف می زنم

کز چاکران پیر مغان کمترین منم

و:

چله ای در خم برآر و چله ای اندر سبو

هم چو می صافی شو آن گه در دل مینا نشین

پی نوشت

[1] برگرفته از کتاب«اربعین»در فرهنگ اسلامی، تهیه و ترجمه ی؛ سید رضا تقوی دامغانی، ناشر؛ سازمان تبلیغات اسلامی، 1368.

[2] سورۀ احقاف، آیۀ 15.
[3] فرهنگ عاشورا، مؤلف: جواد محدثی، ناشر: معروف-قم سال 1374.
[4] فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تألیف: سید جعفر سجادی، کتاب خانه طهوری، 1383.

 منبع : رشد معلم» نیمه اول اسفند 1386 - شماره 220؛ شکری، احمد