از دید برخی پژوهشگران تاریخ، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی همچنان در تاریخ ایران جاری و ساری است اما امروزه مباحث سیاسی بر پژوهش‌های تاریخی در خصوص این اتفاق سایه انداخته است.

«سومین نشست سالانه‌ کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲» به همت گروه مطالعات اروپا و بریتانیا با سخنرانی «مجید تفرشی» پژوهشگر و سندپژوه مقیم بریتانیا و «رضا مختاری اصفهانی» سندپژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران در ۳۱ مرداد ۱۴۰۰ خورشیدی برگزار شد که شرحی از مباحث آن را در ادامه می‌خوانید؛

مساله ۲۸ مرداد در تاریخ ایران به تدریج تبدیل به یک زخم شده است

تفرشی در ابتدا نشست برگزار شده در مورد کودتای ۲۸ مرداد گفت: بحث کودتای ۲۸ مرداد تا به امروز ۶۸ سال است که در حال تکرار شدن است و طی این مدت نه تنها از شدت و حدت و اشتیاق عمومی و حرفه‌ای به آن کم نشده بلکه بیشتر شده است و طی این سال ها نشست های مختلفی در این موضوع برگزار شده است.

این سندپژوه مقیم بریتانیا در ادامه این سوال مطرح کرد که چرا کودتای ۲۸ مرداد همچنان مهم است؟ و در پاسخ اظهار داشت: مساله کودتای ۲۸ مرداد به تدریج تبدیل به یک زخم شده است و مردم ایران چه آنهایی که طرفدار جبهه ملی و ملی شدن صنعت نفت و مخالف ۲۸ مرداد هستند یا همه آنهای دیگر، به نوعی ۲۸ مرداد را تمام نشده می دانند و در تاریخ ما جاری و ساری است و به روایت ها و اشکال و روش های مختلف ادامه دارد. آنهایی که پژوهشگر هستند از منظر پژوهشی براساس اسناد و روایت ها جدید به آن نگاه می کنند و در روایت های خودشان تجدیدنظر می کنند و آنهایی که کنشگر سیاسی هستند از این ماجرا به عنوان دست‌مایه استفاده می کنند.

تاریخ‌نگاری کودتای ۲۸ مرداد با مشکلاتی مواجهه است؟

این پژوهشگر تاریخ معاصر به تاریخ‌نگاری کودتای ۲۸ مرداد پرداخت و خاطرنشان ساخت: نگاه ها و تضادهایی که در جامعه به وجود آمده باعث شده تا بررسی کودتای ۲۸ مرداد را دشوار کند. البته وقتی کنشگری سیاسی میاندار پژوهش تاریخی می شود طبیعتاً برای پژوهش های تاریخی، نوعی تاریخ مصرف پیدا می شود و از آن استفاده ابزاری می کنند و همین هم کار را دشوار می کند.

تفرشی افزود: تاریخ‌نگاری کودتای ۲۸ مرداد از چهار زاویه تاریخ‌نگاری ملی، مذهبی، سلطنتی و چپ نوشته و بررسی شده است که هر کدام از آنها یک روایت متفاوتی ارایه می دهند که تازه این روایت های متفاوت در موارد بسیاری در طول این ۶۸ سال دچار دگردیسی شده است.

مشکل دسترسی محققان داخلی و خارجی به منابع در خصوص کودتای ۲۸ مرداد

این سندپژوه بیان داشت: مشکل دیگر در تاریخ‌نگاری کودتای ۲۸ مرداد این است که نوعی تفاوت دیدگاه وجود دارد. اغلب محققان داخلی دسترسی و نحوه استفاده‌شان از منابع خارجی و بین المللی بسیار ضعیف است و اکثر محققان خارجی هم دسترسی عمیق و گسترده ای به منابع داخلی ندارند. نتیجه این که در پژوهش های داخلی به تحولات منطقه ای در خصوص کودتای ۲۸ مرداد بسیار کم توجه می شود و در منابع خارجی هم به طور جدی به مسایل داخلی کم توجهی می شود و این ۲ اتفاق کار را دشوار می کند و خواننده میان این روایت قرار می‌گیرد.

مباحث سیاسی روز بر تاریخ‌نگاری کودتای ۲۸ مرداد سایه انداخته است

مختاری اصفهانی با اشاره به کودتای ۲۸ مرداد گفت: ما در موضوع مصدق و کودتای ۲۸ مرداد با مباحث سیاسی روبرو هستیم که بر پژوهش های تاریخی سایه انداخته است و یک سری دوگانه سازی هایی که می خواهند یک نتیجه گیری هایی کنند که بر اساس نتیجه گیری ها بتوانند یک واقعه سیاسی روز یا یک شخصیت سیاسی روز را تحریف کنند، برکشند یا منصوب کنند که نتیجه آن باب شدن دوگانه مصدق و قوام، دوگانه مصدق و وثوق الدوله و ... است که این روزها ساخته می شود، بهره برداری های سیاسی از آن می شود که به نظر من اینها سطحی و غیرمستند است. به طور نمونه در مورد مذاکرات مصدق با آمریکا یک سری می گویند که ایراد مصدق این بود که به آمریکا اعتماد کرد و نتیجه این اعتماد این شد که شکست خورد و به کودتا منجر شد و یک عده هم می گیوند ایراد مصدق این بود که در مقابل انگلیس و مذاکراتی که با آمریکا داشت لجاجت کرد و پیشنهادهای مناسب را نپذیرفت و کار در نهایت به کودتا کشاند.

دکتر مصدق ناچار به مذاکره با انگلیس و آمریکا بود

سندپژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران با اشاره به انتقادها از مذاکرات دکتر مصدق بیان داشت: از همان ابتدا که دکتر مصدق قانون ملی شدن نفت را به اجرا گذاشت نیاز داشت که یک راه حلی پیدا کند و به نظر من مهمترین دلیل دکتر مصدق برای این مذاکرات این بود که نیاز شدید اقتصادی داشت. نفت ایران تحریم شده بود و ایران نمی توانست نفت بفروشد و دکتر مصدق با کمبود کالاهای اساسی مانند قند، چای و ... مواجهه بود.

گروه های مختلف طبقه متوسط کم کم ناراضی می شدند. ایران در آن برهه سعی داشت با ایجاد بانک صادرات، توسعه صنعت بسته بندی و همچنین اصلاحات در حوزه کشاورزی اقتصاد بدون نفت را به اجرا بگذارد اما اسناد نشان نمی دهند که این طرح به موفقیت رسید و روند مذاکرات دکتر مصدق با انگلیس و آمریکا نشان می دهد که مصدق در وضعیت بغرنجی قرار گرفته بود و اگر یک سری اقدامات اقتصادی هم صورت می گرفت این اقدامات بیشتر به کار تهییج افکار عمومی می خورد. بنابراین وضعیت بد اقتصادی دامنگیر دکتر مصدق است و او مجبور می شود در نهایت روبه مذاکره مستقیم خودش با سفارت آمریکا بیاورد.

مختاری اصفهانی یادآور شد: آن چیزی که با دیپلماسی با شکست مواجهه شد در نهایت به کودتای ۲۸ مرداد منتج شد و بایستی عمیق به این حوادث نگریست نه اینکه با تحلیل های سطحی که چون دکتر مصدق در مذاکرات لجاجت به خرج داد و یا اینکه اعتماد بیش از اندازه داشت، کودتا به وقوع پیوست.