علی سامی مدرس، باستان شناس و حفار برجسته محوطه های باستانی ایران بود. کارنامه پربار علمی و فرهنگی او نشان از علاقه ویژه وی به فرهنگ و تاریخ ایران باستان دارد که می‌تواند الگویی مناسب برای افرادی باشد که می‌خواهند در این عرصه گام بگذارند.

نام و یاد علی سامی بی گمان با فرهنگ و تاریخ ایران گِره خورده است؛ بزرگمردی که جوانی و زندگی خود را در راه شناخت فرهنگ ایرانی به ویژه زادگاه خود شیراز و استان فارس گذاشت. او تا پایان زندگی خود هرگز دست از کار و کوشش نکشید و کارهای ارزنده و ماندگاری را از خود به جا گذاشت. استاد سامی نگاه ریزبینانه، ژرف و موشکافانه ای به تاریخ باستانی ایران داشت و این را می توان از میان کتاب های بی شمار وی جست و جو کرد.  علی سامی از ۱۳۱۸ حفاری در پاسارگاد و تپه‌های ماقبل تاریخ مرودشت را آغاز کرد. این کاوش‌ها تا ۱۳۳۶ خورشیدی ادامه یافت. در این مدت طولانی خدمت و تصدی او در تخت جمشید از یک طرف به کشف آثار نهفته زیادی از کاخ‌های متعدد و وسیع تخت جمشید انجامید و قسمت‌های زیادی از دیوارها و ابنیه آنجا و حتی آثار مهم که در پایین صفه تخت جمشید در دل خاک پنهان بود، کشف کرد و از طرف دیگر موفقیت‌های شایان تحسینی در راه حفظ و نگاهبانی آثار کشف شده به‌دست آورد.

فعالیت ها و کاوش ها

سامی نخستین گزارش کاوش‌های علمی پاسارگاد را در ۱۳۲۹ به چاپ رساند. این کتاب تاریخ پیدایش خط و تحول آن در شرق باستان نام داشت. یک سال بعد نیز موفق شد تا کتاب دیگری به نام «پاسارگاد یا قدیمی‌ترین پایتخت ایران» را چاپ و منتشر کند. این گزارش شامل توضیح و بررسی کاوش‌های ۱۲ ساله بنگاه علمی تخت جمشید و پاسارگاد و تپه‌های ماقبل تاریخ مرودشت بود.

در همین سال ها ۲ مقاله باستانشناسی با نام‌های «کاخ آپادانا و پارس در عهد باستانی» در مجله اطلاعات ماهانه و نشریه کانون دانش پارس در دسترس علاقه‌مندان این گونه مباحث قرار گرفت. در ۱۳۳۲ او به عضویت کنگره جهانی خاورشناسان درآمد و کتاب «شرح آثار باستانی تخت جمشید» او به زبان انگلیسی منتشر شد. سامی این کتاب را در  ۱۳۳۵ با همکاری استاد محمدتقی مصطفوی چاپ کرد.

 دستاورد جست‌وجوهای علمی او، کتاب دیگری به نام «تاریخ شیراز و شرح آثار تاریخی آن» در ۱۳۳۷ بود.  سامی جلد چهارم گزارش‌های باستانشناسی را در ۱۳۳۸ منتشر کرد. این گزارش حاوی کاوش‌های هشت ساله تخت جمشید و پاسارگاد بود. کتاب «تمدن هخامنشی و تمدن ساسانی» را نیز با سختکوشی و تحقیق پیوسته عرضه کرد و یکسال پس از آن جلد دوم «تمدن هخامنشی» را که از مهم‌ترین تالیفات اوست، در دسترس جامعه علمی ایران گذاشت.

آثار مانا

سامی، بیش از ۳۰ جلد کتاب نوشت که آثار تاریخی جلگه مرودشت، پارس در عهد باستان، پاسارگاد یا قدیمی‌ترین پایتخت کشور شاهنشاهی ایران (۱۳۳۰، این کتاب بعدها در سال ۱۳۷۵ تحت نام پاسارگاد، پایتخت و آرامگاه کورش هخامنشی از سوی بنیاد فارس شناسی به چاپ رسیده)، تمدن هخامنشی، تمدن ساسانی، شیراز شهر جاویدان و ... از جمله مهمترین آنها به شمار می روند.  از اشیای کشف شده توسط علی سامی، تعدادی در موزه ملی ایران نگهداری می شود که از جمله آنها می توان به  سر شاهزاده هخامنشی از سنگ لاجورد و بشقاب سنگی به خط آرامی اشاره کرد.  

جلد نخست تمدن ایران در عصر ساسانی، شامل اهمیت فرهنگ ساسانی، سنگ نبشته‌های پهلوی با ترجمه آن‌ها، کوشش خاورشناسان در راه خواندن خط ساسانی و خط اوستایی، سیر دانش ایران در این دوره، پزشکی و دانشکده جندی شاپور، ادبیات و کتاب‌های باقیمانده از این فرهنگ، شعر و موسیقی و آلات نوازندگی در زمان ساسانی، مالیات، بازرگانی، راه‌های شوسه و دریایی، بافندگی پارچه و قالی، نقاشی، سکه، دادگستری و قوانین، ادیان و اقلیت‌های مذهبی،  پرستشگاه‌ها در عصر ساسانی، چاپ شیراز است.

جلد دوم تمدن ایران در عصر هخامنشی؛ حاوی مطالبی درباره وضع امور مالی و اقتصادی هنر زرگری و نقره سازی و پیکره سازی، گنجینه‌های زری که مربوط به آن عهد بود. تاریخ مشروح شیراز از چاپ سال ۱۳۴۸ حاوی مطالبی درباره تاریخ احداث شیراز از روی خشت نوشته‌های میخی پیدا شده در تخت جمشید شیراز بود. حفاری‌های او در تخت جمشید و پاسارگاد و دیگر محوطه‏‌های هخامنشی استان فارس و نیز گزارش‌های عالمانه و دقیقی که از کارهای خود در مجله گزارش‌های باستان‌‏شناسی ارائه داده، مدارک زنده کار دقیق و علمی و صحرایی یک حفار ایرانی است.

کتاب  پاسارگاد

کتاب پاسارگارد یا قدیمی‌ترین پایتخت شاهنشاهی ایران می‌گوید: این کتاب شامل مطالب بسیار مهمی درباره پاسارگاد و آثار هنری آن است. دلیل این امر دسترسی مولف به آثار و ذوق سرشار او برای خواندن بود. در نتیجه کتاب پاسارگاد سامی هم مشمول مطالب دست اول درباره‌ کاوش‌های شخصی او در محوطه‌ کاخ‌ها، باغ شاهی و تعمیراتی است که در جاهای مختلف کرده است و هم بیان آثار قبل از تاریخ آن خطه و آثار بعدی به خصوص بناهای اسلامی و بدین خاطر جامعیت خاصی دارد. ترجمه‌ انگلیسی این کتاب توسط «رالف نُرمن شارپ» در ۱۳۳۶ خورشیدی باعث شد که این اثر گران بها در دست همه‌ محققان بعدی قرار گیرد. نقشه‌های آثار موجود در این کتاب بسیار سودمند است.

سامی جلد نخست کتاب «روزها و یادها» را که شامل خاطرات و یادمان‌های او بود، در ۱۳۶۰ خورشیدی و جلد دوم آن را به فاصله ۲ سال بعد منتشر کرد. آخرین کتاب او نیز در ۱۳۶۵ خورشیدی با نام «نقش ایران در فرهنگ اسلامی» چاپ شد. علی سامی را به داشتن فضیلت‌های اخلاقی و دلبستگی به فرهنگ ایران ستوده‌اند و او را از مفاخر باستان‌شناسی ایران دانسته‌اند. ۲سال پس از درگذشت او شماری از دانشمندان ایرانی مقالاتی را در ستایش و یادآوری نام او در ۲ جلد کتاب «نامگانی» به کوشش دکتر محمود طاووسی منتشرکردند. هر دانشمند ایران‌شناس و ایران‌دوستی که به شیراز می‌آمد، به دیدار سامی ابراز علاقه می‌کرد. گذشت سال ها نشان از آن دارد که سامی نیز، همانند تخت جمشید و دیگر آثار باستانی و تاریخی، جزوی از هویت شیراز به شمار می‌‏آید.

به گفته یکی از محققان، سامی یکی از معدود بازماندگان نسل اول باستان‏‌شناسان ایرانی بود که در کار خود خوش درخشید و به جرأت می‌توان او را از نظر کیفیت و کمیت کاوش‌ها و پژوهش‌های آثارش، یکی از پرکارترین محققان باستان‌شناس دانست که شانه به شانه باستان‏‌شناسان غیرایرانی گام برداشته و چیزی کمتر از آنها ندارد و با وجود نداشتن تحصیلات در دانش باستان‌شناسی، مجموعه کارهای علمی و تألیفاتش در این زمینه، بسیار استادانه و عالمانه انجام گرفته است تا آنجا که تألیفات سامی در زمره کتاب‌های مأخذ باستان‌شناسی است که پژوهشگران، ناگزیر همواره از آنها سود می‌جویند.

در آن روزگار که دیگران خط وربط باستان‌شناسی ما را ترسیم می‌کردند و انحصار حفاری‌ها را به طور کلی در دست داشتند، سامی با تنی چند ایرانی دل‌سوخته چون خود، خودی نشان دادند و با وجود آن همه هیات‌های بزرگ و کوچک خارجی، کار بررسی و حفاری را دنبال و تلاش کردند تا نگین سلیمانی را از دست اهریمن بازستانند و به این اعتبار، سامی را می‌توان، نخستین حفار یا در زمره اولین‌ها دانست که به خود جرأت داد تا کاوش‌های مؤسسه شرقی دانشگاه شیکاگو را که قبلاً با سرپرستی ارنست هرتسفلد و اریک اشمیت صورت گرفته بود، مستقلاً دنبال کند و پرده از بسیاری از مجهولات مربوط به هنر معماری هخامنشی بردارد.

منبع:

حسن امداد، علی سامی:۱۲۸۹-۱۳۶۸، آینده، سال ۱۵، محمدحسین رکن زاده آدمیت، دانشمندان و سخن سرایان فارس، تهران۱۳۳۷