من اکنون به جایی رسیده‌ام که عشق با فروغ ابدیت، وجودم را لبریز کرده است، احساس می‌کنم، گیاه تشنه یک صحرای خاموشم؛ این موهبت مانند دانه بارانی شفاف و درخشنده، جام زندگی مرا لبریز کرده است. من شیفته آن کشش ناشناخته به سوی حقیقت و آن احساسات طوفان‌خیزی هستم که عشق در دلم برپا ساخته؛ عشقی که مایه الهام اندیشه‌های من است؛ عشقی که حیات و هستی من، از آن فروغ و مایه می‌گیرد. من به این دانه باران شفّاف، نیاز دارم وگرنه از بین می‌روم...اینها بخشی از نوشته های علی سامی در کتاب روزها و یادها در خصوص عشق و علاقه اش به باستان شناسی و تاریخ است. (۱)

علی سامی یکی از محققان و باستان شناسان بزرگ در ایران است که در ۱۲۸۹ خورشیدی در شیراز زاده شد و بعد از پایان تحصیلات در ۱۳۰۸خورشیدی به استخدام آموزش و پرورش درآمد و به عنوان دبیر تاریخ و جغرافیا در مدارس شیراز مشغول تدریس شد، وی توانست در رشته تاریخ و باستان شناسی از دانشگاه آزاد آسیایی درجه دکتری افتخاری دریافت کند و خدمات علمی او به ویژه در نظارت بر ساختمان آرامگاه جدید حافظ و تعمیر و تجهیز موزه پارس و همچنین آغاز تعمیرات اساسی مسجد عتیق سبب شد در ۱۳۱۷خورشیدی از طرف وزارت فرهنگ به اخذ مدال علمی درجه یک نایل شود. بدین ترتیب وارد وزارت فرهنگ شد و به تعمیرات ابنیه تاریخی شیراز پرداخت. همچنین وی به مرمت بسیاری از آثار تاریخی همت گماشت و سپس  در ۱۳۱۸ خورشیدی به ریاست بنگاه علمی و حفاری تخت‌جمشید و بعد به عنوان ریاست اداره باستان‌شناسی فارس برگزیده شد و به این صورت بنابه قول محمد ابراهیم باستانی پاریزی استاد تاریخ دانشگاه تهران صفحات و فصول این کتاب را به تدریج پیدا و وصله‌پینه می‌کند و در دسترس اهل تاریخ می‌گذارد … تاریخ را از اوهام و خرافات نجات می‌دهد، تارهای عنکبوتی بعضی افسانه‌ها که خود ما مورخان اصرار داریم، آنها را بر گرد حوادث تاریخی ببینیم، با باستان‌شناسی آنها را پاره می‌کند و دور می‌اندازد و حقیقت را روشن می‌کند.  

این باستان شناس خستگی‌ناپذیر کارنامه علمی و فرهنگی پرباری از خود برجای گذاشت به گونه‌ای که بیش از ۳۰ جلد کتاب نوشت و از این طریق خدمت بزرگی به تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم کرد. همچنین وی از بدو تاسیس دانشکده ادبیات دانشگاه شیراز تا ۱۳۴۹ خورشیدی به مدت ۱۶ سال به تدریس دروس هخامنشی و تاریخ تمدن جهان پرداخت.

خدمات علمی و فرهنگی

این محقق نامدار در ۱۳۵۰خورشیدی سرپرستی مرمت آرامگاه کورش را بر عهده داشت و به همین دلیل یافته‌های باستان‌شناسی درباره پاسارگاد را در کتابی با عنوان  پاسارگاد، پایتخت و آرامگاه کورش هخامنشی به چاپ رساند. این اثر توسط رالف نُرمن شارپ به انگلیسی ترجمه‌ شد. اهمیت دیگر این اثر وجود نقشه‌های متعدد تاریخی است. علیرضا شاپور شهبازی باستان‌شناس و تاریخ‌پژوه درباره‌ این کتاب می‌گوید:این کتاب شامل مطالب بسیار مهمی در باب پاسارگاد و آثار هنری آن است. دلیل این امر دسترسی مولف به آثار و ذوق سرشار او برای خواندن بود. در نتیجه کتاب پاسارگاد سامی هم مشمول مطالب دست اول درباره‌ کاوش‌های شخصی او در محوطه‌ کاخ‌ها، باغ شاهی و تعمیراتی است که در جاهای مختلف کرده است و هم بیان آثار قبل از تاریخ آن خطه (به ویژه «تل نخودی») و آثار بعدی (به خصوص بناهای اسلامی) و بدین خاطر جامعیت خاصی دارد.

این باستان شناس و تاریخ پژوه برجسته آثار گرانبها دیگری در زمینه تاریخ ایران باستان از خود به یادگار گذاشته است و بدون شک در تاریخ، تمدن و فرهنگ ایران باستان این مرز و بوم آثار علمی خلق کرد که مطالعه کنندگان این حوزه ناگزیر به رجوع  به این تالیفات ارزشمند هستند. در ادامه به برخی دیگر از آثار این مورخ نامدار که هر یک از آن‌ها گنجینه‌ای برای شناخت پیشینه فرهنگی ایران است، می‌پردازیم. آثار تاریخی جلگه مرودشت، پارس در عهد باستان، تمدن هخامنشی، تمدن ساسانی، شیراز شهر جاویدان، آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم، تمدن هخامنشی، بافندگی و بافته‌های ایرانی از دوران کهن، حفر ترعه سوئز توسط داریوش کبیر و کتیبه میخی آن، دادرسی و قضاوت در کشورهای باستانی خاور زمین، دادرسی و قضاوت در ایران باستان عهد هخامنشی، تمدن ساسانی، ادبیات و شعر و تاریخ‌نویسی در عهد ساسانی از جمله کتاب‌های این باستانشناس ارزشمند است.

یکی دیگر از مهم ترین آثار این نویسنده کتاب پارسه است که در ۱۳۴۸خورشیدی چاپ کرد. این اثر هنوز هم یکی از مهم‌ترین راهنمای بناها و ابنیه تخت جمشید است. در واقع سامی نخستین باستان‌شناس ایرانی بود که در مجموعه‌ جهانی پارسه (تخت جمشید) کاوش کرده است، وی دلبستگی ویژه‌ای به پارسه داشت و در این خصوص می‌نویسد:پارسه دانشگاه من بود و هر سال کار در این مجموعه برابر با چند سال آموزش دانشگاهی است و برای من مفهوم دیگری دارد، نزدیک ۲۰ سال زیر آسمان آن زیسته و از هوایش تنفس کرده‌ام و پای هر ستون و سنگی روزهای از دست رفته خود را می‌یابم.

کشف مجهولات هنر معماری

همچنین این باستان شناس، اشیای متعددی کشف کرد که تعدادی از آنها برای نمونه سر شاهزاده هخامنشی از سنگ لاجورد و بشقاب سنگی به خط آرامی در موزه ملی ایران نگهداری می شود در حقیقت سامی از ۱۳۱۸خورشیدی حفاری در پاسارگاد و تپه‌های ماقبل تاریخ مرودشت را آغاز کرد. این کاوش‌ها تا ۱۳۳۶ خورشیدی ادامه یافت. در طول این مدت طولانی خدمت و تصدی او در تخت جمشید، از یک طرف موفق به کشف آثار نهفته زیادی از کاخ‌های متعدد و وسیع تخت جمشید شد و قسمت‌های زیادی از دیوارها و ابنیه آنجا و حتی آثار مهم چندی هم از آن‌چه در تخت جمشید در دل خاک پنهان بود، کشف کرد و از طرف دیگر موفقیت‌های شایان تحسینی در راه حفظ و نگاهبانی آثار کشف شده به‌دست آورد. بدین ترتیب حفّاری‌های این باستان شناس برجسته در تخت جمشید و پاسارگاد و دیگر محوطه‌های هخامنشی استان فارس و نیز گزارش‌های عالمانه و دقیقی که از کارهای خود در مجلّه گزارش‌های باستان‌شناسی ارایه داده خود نشان دهنده کار دقیق و علمی وی است.

بنابراین سامی را می‌توان در زمره نخستین حفّارهایی دانست که کاوش‌های مؤسسه شرقی دانشگاه شیکاگو را که قبلاً با سرپرستی ارنست هرتسفلد و «اریک اشمیت» صورت گرفته بود، مستقلاً دنبال کرد و پرده از بسیاری از مجهولات مربوط به هنر معماری هخامنشی برداشت. (۲)

سامی معمولاً بعد از کاوش های مختلفی که انجام می داد گزارشی علمی از آنها را منتشر می کرد، بنابراین خدمات گرانبهای باستانشناسی سامی با چاپ «گزارش‌های باستان‌شناسی» در ۱۳۳۱خورشیدی از او چهره‌ای کوشا و دوستدار میراث فرهنگی ایران ساخته بود. این گزارش شامل توضیح و بررسی کاوش‌های ۱۲ ساله بنگاه علمی تخت جمشید و پاسارگاد و تپه‌های ماقبل تاریخ مرودشت بود. همچنین در این راستا وی ۲ مقاله با عنوان «کاخ آپادانا» و «پارس در عهد باستانی» در مجله اطلاعات ماهانه و نشریه کانون دانش پارس چاپ کرد و در ۱۳۳۲خورشیدی او به عضویت کنگره جهانی خاورشناسان درآمد و کتاب «شرح آثار باستانی تخت جمشید» او به زبان انگلیسی منتشر شد. علاوه بر این موارد، وی مقالات پژوهشی فراوانی از خود بر جای گذاشته است که مقاله «سنگ نبشته بیستون، شرح آثار تاریخی شاپور کازرون، سیر دانش و فرهنگ ایران در ادوار مختلفه بعد از اسلام، سکه‌های شاهان آل اینجو و آل مظفر در فارس، خزانه‌های شاهنشاهی هخامنشی، همبستگی هنری شیراز و تبریز، سنگ نبشته خشایارشاه، تاثیر دانش هخامنشی در دانش یونانی و بسیاری دیگر از آن جمله هستند. (۳)

همچنین سامی با این‌که مورخی پر کار بود و بیشتر به فعالیت های علمی و آموزشی می پرداخت اما مسائل اجتماعی و محافل ادبی را فراموش نمی‌کرد و در بیشتر کارهای عام‌المنفعه‌ای که جامعه از آن بهره می‌گرفت، پیش‌گام بود و در جلسات ادبی و فرهنگی حضوری، منظم و فعال داشت. به گفته برخی مورخان متانت، فروتنی، استقامت و پایمردی از صفات برجسته این شخصیت فرهنگی به شمار می‌رفت.

خاموشی

این باستانشناس و تاریخ‌پژوه تا آخرین ساعت حیات از تحقیق و مطالعه و نگارش دست نکشید تا اینکه سرانجام در ۲۲ مرداد ۱۳۶۸خورشیدی به دیار باقی پیوست. بعد از درگذشت وی برخی از دانشمندان ایرانی مقالاتی را در ستایش و یادآوری نام او در کتابی با عنوان  نامگانی منتشرکردند، همچنین تندیسی از او ساخته شد که هم‌اکنون در موزه مادام توسو شیراز نگهداری می‌شود.

منابع

۱- روزها و یادها، علی سامی، ۱۳۶۲، بی نا.

۲- خبرگزاری کتاب ایران-زندگی نامه مشاهیر در تاریخ ما.

۳- مقاله کسی که دل در گرو باستان‌شناسی داشت، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی