محمد قاضی از جمله مترجمان برجسته کشور محسوب می‌شد که دقت، تعهد و وسواس در کارش داشت. وی ۵۰ سال ترجمه کرد، نوشت و نتیجه تلاش او ۶۸ اثر شامل ترجمه‌های ادبی و کتاب‌هایی به زبان فارسی بود.

مساله ای که جامعه روشنفکری ایران همواره با آن مواجه بوده، بحث ترجمه و تاثیر آن در اندیشه و تفکر است؛ اینکه آیا باید به ترجمه متون غربی به دیده تحقیر نگریست یا اینکه آن را باید یگانه شکل تفکر برای جامعه روشنفکر دانست که در این خصوص دیدگاه های موافق و مخالفی شکل گرفته و تا به امروز نیز همچنان ادامه داشته اند تا آنجا که عده ای از روشنفکران نظریه ترجمه تفکر را پیش کشیده اند. البته باید اذعان داشت که جامعه ایرانی برای درک تجربه و میراث جهانی ناگزیر است که زیستی همدلانه داشته باشد و این اتفاق هم از مجرای ترجمه آثار جهانی عملی می شود چراکه تجربه جهانی و علم بشری در یک زبان نمی گنجد و باید به زبان های مختلفی عرضه شود. در ایران کتاب ها و مقالات مختلفی از زبان های دیگر ترجمه شده اند که تعدادی از آنها را باید نمونه های موفق در این عرصه قلمداد کرد که توانسته اند در توسعه علمی کشور تاثیرگذار باشند؛ کتاب های که توسط مترجمان زحمت کش ایرانی به فارسی برگردانده شده اند که یکی از این مترجم ها، محمد قاضی است؛ مترجمی که آثاری همچون  «دُن کیشوت، زوربای یونانی و شازده کوچولو» را به زبان فارسی برگرداند.

تولد و تحصیلات

محمد قاضی در ۱۲ مرداد ۱۲۹۲ خورشیدی در مهاباد به دنیا آمد. پدرش میرزا عبدالخالق امام جمعه شهر بود. قاضی از خاندان بزرگ قاضیان مهاباد بود که هر کدام به نام‌خانوادگی خود از روی نام پدر یا پدربزرگ‌شان، واژه‌ای می‌افزودند. قاضی نیز نخست نام‌خانوادگی امامی قاضی را برای خود انتخاب کرد و سپس آن را به قاضی برگرداند. در ۱۳۰۷ خورشیدی گواهی نامه ششم دبستان را گرفت. در همین دوره فراگیری زبان فرانسه را آغاز کرد. چون در آن زمان مهاباد دبیرستان نداشت، قاضی پس از یک سال انتظار از مهاباد به تهران رفت و عمویش جواد قاضی که در وزارت خانه دادگستری کار می‌کرد، او را به دبیرستان فرستاد.

قاضی در ۱۳۱۵ خورشیدی از دبیرستان دارالفنون دیپلم ادبی گرفت و در ۱۳۱۸ در رشته حقوق قضایی دانش‌آموخته شد. از ۱۳۲۰ خورشیدی مدت کوتاهی در وزارت خارجه و سپس در دارایی مشغول به کار شد و در دهه ۴۰ خورشیدی نیز در اداره دخانیات مشغول به کار می شود تا اینکه در ۱۳۵۵ خورشیدی از کار دولتی بازنشسته می شود.

آغاز راه ترجمه

قاضی که بعد دوره دبستان زبان فرانسه را آغاز کرده بود در دوره دبیرستان و دانشکده آموختن این زبان را پی گرفت. از همین زمان به ترجمه علاقه ‌مند شد. از ابتدای دهه ۲۰ خورشیدی با ترجمه اثری کوچک از ویکتور هوگو به نام کلود ولگرد، نخستین قدم را در راه ترجمه برداشت و پس از آن ۱۰ سال ترجمه را کنار گذاشت. در ۱۳۲۹ خورشیدی، پس از صرف یک سال‌و نیم وقت برای ترجمه جزیره پنگوئن‌ها اثر آناتول فرانس به‌زحمت توانست ناشری برای این کتاب پیدا کند اما سه سال بعد که این اثر انتشار یافت به دلیل شیوایی و روانی و موضوع متفاوت کتاب، آناتول فرانس از ردیف نویسندگان بی‌بازار که کتابشان را در انبار کتاب‌فروشان در ایران خاک می‌خورد به درآمد. نجف دریابندری در روزنامه اطلاعات در این باره مطلبی را با عنوان «مترجمی که آناتول فرانس را نجات داد» نوشت. قاضی در ۱۳۳۳ خورشیدی کتاب شازده کوچولو نوشته سنت اگزوپری را ترجمه کرد که بارها تجدید چاپ شد. محمد قاضی با ترجمه دوره کامل دن کیشوت اثر میگل د سروانتس در سال‌های ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ جایزه بهترین ترجمه سال را از دانشگاه تهران دریافت کرد و بعد هم به عنوان یک مترجم قهار مطرح شد و آثار زیادی ترجمه کرد.

برخی از آثار ترجمه شده

دن کیشوت اثر میگل سروانتس: نام رمانی است که در میان بهترین آثار اسپانیایی به شما می آید. این اثر از قدیمی‌ترین رمان‌ها در زبان‌های نوین اروپایی است. بسیاری آن را بهترین کتاب نوشته شده به زبان اسپانیایی می‌دانند. سروانتس بخش اول دن کیشوت را در زندان نوشت. این بخش نخستین بار در سال ۱۶۰۵ و بخش دوم در سال ۱۶۱۵ چاپ شد. شیوه نگارش این کتاب بسیار مهم است و زمان نوشتنش اهمیت آن را بیشتر می‌کند. شاید تاکنون هیچ کتابی به اندازه دن کیشوت این‌همه مورد عشق و علاقه ملل گوناگون نبوده‌است. بسیاری از کتاب‌ها هستند که تنها به یک قوم و ملت اختصاص دارند و از حدود مرز یک کشور فراتر نمی‌روند، بسیاری دیگر نیز هستند که در میان ملل دیگر هم خواننده دارند اما تنها مورد پسند طبقه روشنفکر یا مردم عادی یا طبقات ممتاز اند اما دن کیشوت تمام حصارهای جغرافیایی، نژادی، اجتماعی و طبقاتی را در هم شکسته و نام خود را با دنیا و بشریت گره زده است.

زوربای یونانی به قلم نیکوس کازانتزاکیس: رمانی است که بدون شک در ذهن خواننده جایگاه ویژه‌ای خواهد داشت. نمی‌توان شخصیت اصلی این کتاب؛ یعنی الکسیس زوربا را دوست نداشت، حتی افرادی که به برخی از رفتارهای او نقد جدی دارند، همچنان او را دوست دارند و فلسفه زندگی او را ستایش می‌کنند. ماجرای این کتاب از زبان یک نویسنده و روشنفکر جوان روایت می‌شود. شخصی که ۳۵ سال دارد و جستجوگر حقیقت است. در لابه لای کتاب‌های بسیار زیادی که خوانده، به دنبال یافتن معنای زندگی است و اخیرا هم در مورد زندگی بودا تحقیق می‌کند. این جوان پیشنهاد دوستش را در مورد رفتن به قفقاز رد می‌کند و تصمیم می‌گیرد برای مدتی سبک زندگی خود را عوض کند. او به دنبال کسب تجربه‌ای تازه به فکر استخراج زغال‌سنگ در جزیره کرت است. این جوان که اسم او را نمی‌دانیم، هنگامی که برای سفر به کرت به بندر می‌رود با الکسیس زوربا برخورد می‌کند. مترجم کتاب محمد قاضی، که خود را زوربای ایرانی معرفی می‌کند و در آخر مقدمه خود می‌نویسد: زوربای یونانی به ترجمه زوربای ایرانی، در مقدمه‌ بی‌نظیری که برای کتاب نوشته است، چند خاطره از زندگی خود را تعریف می‌کند و می‌گوید که بسیار به زوربا شبیه است.

شازده کوچولو نوشته آنتوان دوسنت ‌اگزوپری: یکی از پرفروش‌ترین کتاب‌های فرانسوی‌ زبان جهان به شمار می‌آید که در حال حاضر عنوان بهترین کتاب سده بیستم در فرانسه را از آن خود کرده است. اگزوپری در قالب داستانی فراواقع‌گرا، نگاه تازه‌ای به عشق، زندگی و جهان آدم بزرگ‌ها دارد. داستان شازده کوچولو نخستین بار در سپتامبر ۱۹۴۳ در نیویورک منتشر شد و تاکنون به زبان‌ها و گویش‌های متعددی ترجمه شده است. در ایران افراد سرشناسی نظیر احمد شاملو، محمد قاضی و ابوالحسن نجفی این کتاب را ترجمه کرده‌اند. داستان از جایی شروع می‌شود که خلبانی بی‌نام پس از سقوط اضطراری در کویر، با پسرکی به نام شازده که از سیارکی به نام ب ۶۱۲ آمده است، آشنا می‌شود. شازده برای اکتشافات سیارات دیگر و یافتن حقیقت، راهی سفری طولانی می‌شود و در خلال داستان، ماجرای سفرش را برای خلبان بازگو می‌کند. از آدم‌ بزرگ‌های عجیبی که با آن‌ها روبه‌رو شده گرفته تا ماجرای گل سرخی که معشوقه‌ اوست. در نهایت شازده کوچولو تصمیم می‌گیرد به سیارک خود نزد گل سرخ بازگردد، زیرا زمین جای آدم‌های عجیب است. جای آدم بزرگ‌ها.

تاریخ ارمنستان: با ترجمه کتاب تاریخ ارمنستان استاد قاضی وارد ارمنستان می شود و نیـش قلم او، بیـش از پیـش، حلقۀ محاصرۀ ‌ترکان را تنگ  تر می  کند. هراند پاسدرماجیان، استاد دانشگاه ژنو و نویسندۀ این کتاب، با کار تحقیقی و ارزندۀ ‌خود تاریخ ملتی به قدمت تاریخ را نگاشت. او در این باره می  نویسد:‌ من نیز یکی از افرادی بوده و هستـم که به زعـم خودشان، تقـدیر سرنوشت  شان را تعییـن کـرده، از مـادر ‌زادنشان اتفـاقـی، موقعیـت  های زندگـی  شان اتفاقـی و همچنین، احساس یک تعـهد خاص اخلاقی در ایشان ‌اتفاقی بوده است. من با نوشتن همین کتاب تاریخ ارمنستان است که کوشیده ام به کار پدرم ادامه بدهم و ‌تلاشی را که او با شمشیر آغاز کرده بود با قلم به انجام برسانم.

غروب فرشتگان نوشتۀ پاسکال چکماکیان: یک رمان زیبای تاریخی است. شخصیت های آن، همه ‌واقعی هستند. این کتاب در ۱۹۸۴میلادی برندۀ جایزه ادبیشارل اولمون فرانسه شد. ‌

‌چهل روز موسی داغ: قاضی کتاب چهل روز موسی داغ را در ۱۳۷۴ خورشیدی ترجمه کرد. کتاب اثر نویسنـده و شاعـر اتریشی،  فرانتـس وِرفِل و از شاهکارهـای رمان تاریخی مدرن است که تاکنـون به بیش از ۳۰ زبان زندۀ ‌دنیا ترجمه شده. نسخۀ فرانسوی آن را آقای دکتـر باغدیانتس، استاد فقید دانشگاه تهران، از فرانسه ‌برای استاد قاضی فرستادند. او پس از مطالعۀ کتاب، بی  درنگ کار ترجمۀ آن را آغاز کرد و کار ‌محاصرۀ فرهنگی ترکیه از سوی او با ترجمۀ این کتاب به پایان رسید. ‌ وِرفِل ‌این رمان حماسی را با الهام از واقعیتی تاریخی نگاشته. این داستان شرح مبارزه و پایداری ساکنان چند آبادی ارمنی نشین در بخش سوئدیۀ ‌استان حلب در امپراتوری عثمانی، در برابر سپاهیان منظم دولتی است. چهل روز موسی داغ در مدتی کوتاه به زبان های انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، ارمنی و چندین زبان دیگر ‌ترجمه شد و بازتابی گسترده یافت.