نیایش‌ جان بخش‌ عرفه از جمله غنی‌ترین، زیباترین و در عین حال صمیمانه‌ترین سخن‌ها از جهت گفت‌ وگو با پروردگار بی‌همتا است‌. در این روز خدا در فرصتی دوباره بندگان را به طرف خویش فرامی‌خواند تا آنها با استغفار غبار غفلت را از قلب‌های خود بزدایند و از احسان بی‌نهایت او برخوردار شوند.

راز جان بخش دعای عرفه، نه از آن‌ جهت است که وقوف در عرفات و آمادگی‌های لازم‌ روحی و معنوی، آن را رنگی‌ معنوی بخشیده است، بلکه منشأ این زیبایی و جان بخشی را در بیان سوزناک و رازآمیز امام حسین(ع) باید یافت که در دایره‌ای روشن از وحی و با جانی آماده و برساخته در برگزیده‌ترین خانواده‌ تاریخ با معشوق‌ خویش به تکلم برخاسته است.

نیایش عرفه پیش از آنکه دعایی عادی و شیوه گفتاری تازه‌ای در میان دعاها باشد، نشان‌دهنده عمق و اندازه عرفان و شناختی است که نیایشگر جاویدان آن از خدای خویش داشته‌ و این‌ اندازه شناخت، نه تنها برای دیگران دست‌یافتنی نیست که دستمایه‌ای انبوه و بزرگ است، برای آنان که پای در این راه خواهند نهاد و به جستار و تأمل در این نیایش جاوید خواهند نگریست‌ و آن را ره توشه سفرآسمانی خویش خواهند کرد.

آنچه به این نگاه عارفانه بُعدی جاودانه‌تر می‌بخشد آن است که نیایش عرفه حسین بن علی، به تمامی اظهار خلوص است و بندگی در آن‌ نشانگر این نکته که این راه اگر به درستی پیموده شود، در معنی و مضمون، راهی است که به هدف خواهد رسید و وصول به این درجه از شناخت و عرفان‌ را عملی‌ خواهد ساخت و هر فردی خواهد توانست‌ در بعدی‌ از ابعاد این منشور، ارتباط خویش را با پروردگار عالمیان دریابد و به آن بیندیشد.

درک و شناخت خدا

مناجات عرفه‌ از جمله‌ یکی از صـمیمانه‌ترین رویارویی‌های بیانی با خدای متعال است. آنچه به‌ این‌ صمیمیت رنگ دیگر می‌بخشد، چهره واضح و کاملی است که عابد در این دعا از معبود خویش تصویر کرده است. شناخت خـدا و درک توحید و جلال‌ او در نیایش عرفه و در زبان حسین(ع)، درکی عالمانه و جانانه محسوب می شود. هم از آن‌ روی که برهانی است و هم از آن‌ جهت‌ که‌ با وقوف به جایگاه خدا در هستی بیان می‌شود.

در بخشی از آن دعا می خوانیم: سپاس خداوندگاری‌ را که مانعی برای تقدیرش و دفع کننده‌ای برای فرمانش نیست؛ ساخته هیچ سازنده‌ای، چون خلقتش نیست و بخشنده بی‌عوض و دهنده‌ نعمات‌ بی‌پایان است‌.

 وصف قدرت، عظمت و مرتبت پروردگار، شروع نیایش امام حسین(ع) است و این شروع از درکی‌ نشات می گیرد که امام حـسین(ع) از مـرتبت خدای خویش دارد. اظهار این که هیچ مانعی و دافعی برای‌ تقدیر تو نیست در سرآغاز کلام، شرحی است بر جلال و قهر خدا از نگاه ایشان: «سپاس تو را که هیچ‌کس را یارای رفع و منع قضای تو نیست. پس خواست، خواست توست و آنچه من‌ از این‌ پس می‌گویم، آن خواست‌ها، شرح‌ها، خواهش و ارادت‌ها و ذکر آن خواست‌ها و شرح‌ها و خواهش و ارادت ‌ها و ذکر نعمت‌ها و... همه و همه‌ لطف‌ تو به من است. چه اگر غیر از آن نیز می‌کردی، مرا و هیچ فردی را یارای‌ رفع و منع تقدیرت نبود. با این همه، توخوانده‌ها را می‌شنوی و سختی‌ها را دفع می‌کنی.» و از همین‌رو خداوند در نگاه امام حسین(ع) با آن همه قدرت و عظمت، رحیم است‌ و عطوفت می‌بخشد و می‌بخشاید، سختی‌ها را دفع می‌کند و خوانده‌ها را می‌شنود، چون مربی دلسوزی است.

پروردگار در بینش‌ مکتب حسینی‌ از آغاز، می‌آفریند و از ظلمات ثلاث می‌گذراند و انسان‌ را در حال ناتوانی کامل به‌ دنیا وارد می‌سازد. خدای امام حسین(ع) به لطف بیکران خود، مخلوقش‌ را بیش از این هدایت و راهبری‌ می‌کند و باز می‌برد و الطاف‌ و مواهبی‌ را به او می‌بخشد. «...نعمت‌های دیگر مانند عقل و حجت باطن را برای شناخت بهتر و بـیشتر و پیشتر بر من‌ واجب‌ کردی قوه عقل را و معرفت‌ خود را برقلب من الهام فرمودی و چشم عقلم را بر عجایب آفریدگانت گشودی...»

منزلت روز عرفه

«...تو آن‌ خدایی‌ که‌ برایت ضدی نـیست‌ تـا شریکت باشد و برابری تا بر تو سرافرازی کند». امام حسین(ع) پس از بیان پیش درآمد این نیایش کـامل، ضمن منزه خواندن خدا از شریک و ضد و مـشابه، به عجز بنده‌ در شـناخت خدا و دقت‌ وحدت‌ مورد نیاز برای این موضوع‌ با دلیلی عقلی اشاره می‌کند؛ حجتی که بعدها در زبان عارفان و اولیا الهی نیز ذکر و بارها در سخن فیلسوفان به آن اشاره شد. 

پیامبر اسلام (ص)، می‌فرمایند: «خداوند در هیچ روزی به اندازه روز عرفه، بندگان خود را از آتش جهنم آزاد نمی‌کند.» با درک چنین وسعتی در بخشش گناه، انسان در روز عرفه می‌تواند معنای پذیرش توبه را بیاموزد. به همین علت است که روز عرفه به دلیل این عفو عمومی، روز عید هم خوانده می‌شود. حال آنکه امام جعفر صادق(ع) دلیل نام گذاری این روز به عرفه و محل وقوف حاجیان در نهم ذی الحجه را چنین نقل می‌کنند که: «جبرئیل، حضرت ابراهیم(ع) را روز عرفه به این مکان آورد، چون ظهر فرا رسید، جبرئیل گفت: ای ابراهیم! به گناه خود اعتراف کن و مناسکت را بیاموز، چون جبرئیل گفت، اعتراف کن! این سرزمین عرفات نامیده شد.»

امام حسین(ع) پس از خروج از مکه و وقوف در صحرای عرفات، در خضوعی بی مانند دستان خویش را به آسمان برده و نجواهایی آسمانی سر دادند. گویی حضرت داوود(ع) است که نغمه ملکوتی خود را میهمان قدسیان آسمان می‌کند. جایگاه مرتفع دعای عرفه در اعمال روز عرفه و همچنین نیاز تفسیر و تشریح این سند بی‌بدیل از عرفان حقیقی، هر شیفته ای را وادار می‌کند که در خصوص این قسمت بزرگ از روز عرفه بیشتر بگوید. دعای عرفه جزو دعاهای بلند و البته منتسب به امام حسین(ع) است.

این دعا در سال شهادت این امام همام و پیش از واقعه کربلا، جاری و تا به امروز نقل مجالس دعا در روز عرفه بوده است. در این دعای متبرک، شیفتگی به خدای متعال، پذیرش خطا، ادب و مراتب معرفت در هنگام دعا، خداشناسی، خودشناسی، مراتب عرفان و ده‌ها عنصر رازآلود مستتر و به نسل‌های امروزی آموزش داده شده است که برای درک بهتر از روز عرفه و مقام والای آن، باید اندک تأملی در دعای عرفه کرد.

عنصرهای تعلیمی در دعای عرفه

خداشناسی نخستین فراز از دعای عرفه است که امام حسین(ع) می‌فرمایند: «معبودا! آیا برای غیر تو ظهوری هست که برای تو نیست تا آن، تو را آشکار و ظاهر سازد؟ خدایا! تو کی غایب بوده ای که تا نیاز به راهنما و دلیلی باشد که به سوی تو رهنمون شود؟ و کی دور بوده ای تا نشانه‌ها و آثار بندگان را به تو رساند؟.» مقام تسلیم دومین عنصر در فرازهای عرفه است. ایشان در فرازی از دعای عرفه می‌فرمایند: «خداوندا! بر من مبارک ساز تا در حوادث، آنچه دیر می‌خواهی، من زودتر دوست ندارم و آنچه زودتر می‌خواهی، دیرتر مایل نباشم...» تسلیم، مقامی رفیع در عرفان اسلامی دارد و تسلیم شدن در تقدیر، حکمت یا قضا و قدر به گونه ای ریشه در اصول عمیق اسلامی دارد؛ یعنی آنکه ریشه در تاریخ صدر اسلام داشته و خواهد داشت.

 مقام فقر؛ «خداوندا! مرا به مرحله بی‌نیازی از درون برسان...». این فرازی شیرین و البته فراموش شده‌ای است که امروز می‌تواند گره گشای برخی مفسده‌ها باشد. چشم دوزی‌ها به غیر، تلاش برای دنیا به قدری که مسلمان را از یاد آخرت غافل کند و همچنین طمع یا تکاثر آفات ِ همین نگاه غنی مآبانه در قلب مؤمن است. چیزی که حضرت اباعبدالله (ع) با دعای خویش به مسلمانان یادآوری می‌کند.

امید الهی چهارمین عنصر است. در فرازی دیگر از دعای عرفه می خوانیم: «کسی که تو را یافته، همانا محروم شد. کسی که به جای تو به دیگری راضی گردید و زیانکار شد، کسی که از تو به دیگری رو آورد، چگونه به غیر تو امید بست و حال آنکه احسانت را بریده نساختی و چگونه از غیر تو خواسته شود، در صورتی که تو شیوه نعمت بخشی ات را تغییر نداده‌ای؟ ای که به عاشقانش شیرینی همدمی خود را چشانده ای». عرفه و عرفات همان مصداق جمعیت مؤمن بر محوریت خدا است. پیامبر اکرم (ص) بر امت خود از این روز و از این مکان سخن‌هایی فرموده که بارقه امید و پذیرش توبه را پر رنگ تر کرده اند و در نهایت رازآلود است؛ زیرا سرور شهیدان در این روز و در آن صحرا، پیام دادخواهی و غربتش در میان اهل زمین را با بهترین کلمات و زیباترین قصاید بیان کرده است.

پی نوشت‌ها:

۱- سوره شوری، آیه ۲۵

۲- خطبه عرفات در کوه جبل الرحمه

۳- اصول کافی، ثقه الاسلام کلینی، جلد هفتاد و چهارم، صفحه ۴۰۲

۴- التوحید، شیخ صدوق، صفحه ۱۴۲