عرفات سرزمین پهناور و همواری است که هشت کیلومتر مربع (2km8) مساحت دارد،(333) و امروزه در فاصله تقریبی بیست و یک کیلومتری (km21) شرق (جنوب شرقی) مکه قرار گرفته است.(334) برخی فاصله را حدود دوازده میل نوشته اند.(335) ازرقی و بعضی دیگر طول و عرض آن را دو میل در دو میل ذکر کرده اند،(336) این مکان دورترین موقف از مواقف و مشاعر حج است، که در عین حال وسیع ترین آنها نیز محسوب می گردد،(337) و تنها موقفی است که خارج از محدوده حرم قرار گرفته است،(338) سه طرف آن سلسله کوهی قرار گرفته که از آن بعنوان «جبل عرفات» یاد می شود،(339) این سلسله، قوسی را بوجود آورده اند که وتر آن را «وادی عرنه» تشکیل داده است.(340) کیفیت قرارگیری این سلسله کوه: در شمال شرقی عرفات، کوهی بلند و قهوه ای رنگ قرار گرفته که به «جبل سعد» معروف است و بر محل وقوف اشراف دارد.(341) در سمت طلوع خورشید کوه بلند دیگری است که از آن به «جبل ملحه» یاد می شود که این از جهت بلندی و ارتفاع، کوتاه تر از کوه سعد است و رنگش متمایل به سرخ و سفید با رگه های سیاه است.

کوه ملحه از ناحیه شرق تا جنوب عرفات، که راه طائف در آن قرار گرفته، امتداد دارد.(342) در قسمت جنوب، سلسله کوه های سیاهی است که بارزترین آنها «ام الرضوم» است.(343) و در ناحیه مغرب و شمال غربی آن «وادی عرنه» قرار دارد که خارج از محدوده وقوف است.(344) عرفات که خود بین مکه و طائف قرار گرفته،(345) از جنوب به «وادی نعمان» متصل است که تا وادی عرنه در جنوب غربی، امتداد دارد.(346) در وادی نعمان مزرعه های خوبی بوده و شاعران به مدیحه سرایی آن پرداخته اند.(347) از سعید بن جبیر به نقل از ابن عباس نقل شده است که در این مکان عهد و میثاق از فرزندان آدم گرفته شد.(348) در رابطه با حدود و مرز عرفات از ابوبصیر و معاویة بن عمار از حضرت امام جعفر صادق - ع - چنین نقل شده است: «و حدّ عرفات من المأزمین الی أقصی الموقف»

(349)؛ «حد عرفات از مأزمان تا آخرین جای وقوف است.» در روایتی دیگر از معاویة بن عمار به نقل از آن حضرت آمده است: «و حدّ عرفه من بطن عرنة و ثویة و نمرة الی ذی المجاز، و خلف الجبل موقف»

(350)؛ «حد عرفه از بطن عرنه و ثویه و نمره تا ذوالمجاز می باشد، و پشت کوه (جبل الرحمه) موقف است.» سماعة بن مهران نیز از رئیس مذهب شیعه حضرت امام جعفر صادق - ع - روایت کرده است: «... و اتفق الأراک و نمرة و هی بطن عرنة و ثویة و ذاالمجاز، فانّه لیس من عرفة»

(351)؛ «از وقوف در اراک و نمره، که بطن عرنه است، و ثویه و ذوالمجاز بپرهیز که آنها از عرفات شمرده نمی شوند.» از بیان اقوال و توضیحات دیگر در بیان محدوده مکان، به خاطر دوری از اطناب می گذریم و عزیزان را به مدارک بحث ارجاع می دهیم.(352) گذری در عرفات و چشم اندازی دیگر و اینک برآنیم تا نام برخی از مکانهایی را که به هنگام حرکت از سمت مزدلفه (مشعرالحرام) به جانب عرفات به چشم می خورد، به ترتیب آنچه را که می بینیم و یا جایگاه - جا برای دو عدد عکس -

آن را در کتابهای تاریخی می یابیم به نحو اختصار روشن سازیم: اخشبان: در مرز شرقی مزدلفه دو کوه وجود دارد با نام «اخشبان»، کوه شمالی را «اخشب کبیر» و کوه جنوبی را «اخشب صغیر» گویند، از میان آن دو، راهی به سمت مزدلفه می گذرد که آن را «طریق المزمین» و «طریق الأخشبین» نامند.

این راه امروزه توسعه پیدا کرده است.

چندین مسیر برای سواره ها احداث گردیده و یک راه نیز برای کسانی که می خواهند این مسیر را پیاده طی کنند.(353) این مسیر را «مأزمان» نیز نامند.(354) مأزمان: «مأزمان» تثنیه «مأزم» است که اهل لغت به راه تنگ میان دو کوه و امثال آن می گویند،(355) و در اینجا مقصود آن راه تنگی است که در میان دو کوه وجود دارد که اهل مکه از آن به عنوان «مضیق»؛ یعنی تنگه یاد می کنند،(356) تقی الدین فاسی از ابن شعبان نقل می کند که مأزمان دو کوه است در مکه که از مزدلفه بحساب نمی آید و همو به نقل از نووی در تهذیب می نویسد که آن دو کوه، بین عرفات و مزدلفه واقع است که از میان آن دو راهی می گذرد.(357) صاحب مرآة الحرمین فاصله بین باب بنی شیبه تا اول مأزمان را 13161 متر و فاصله میان آخر وادی محسّر تا اول مأزمان را 2812 متر و حدّ فاصل بین اول مأزمان تا محل علامت حرم را - که از آن بعنوان طول مأزمان یاد می کنند - 4372 متر نگاشته است.(358) فاکهی و ازرقی حد فاصل میان دو مأزم را، که از آن بعنوان «مأزما عرفه» یاد می کنند، 112 ذراع و 12 انگشت نوشته اند،(359) ظاهراً مقصود آنها عرض تنگه است.

در واقع این فاصله را دره ای تشکیل می دهد که نهایت آن به بطن عرنه می رسد.(360) در گذشته حاجیان به هنگام عبور از این مسیر به سوی مشعرالحرام، گاهی در این تنگه مورد هجوم عده ای از دزدان و غارتگران قرار می گرفتند و اموالشان به غارت می رفت(361) و گاهی خونها ریخته می شد.

امروز این راه توسعه پیدا کرده است.

بطن عرنه حد فاصل بین دو علامت حد حرم و بین دو علامت حد عرفه از سمت مکه را بطن عرنه می گویند.(362) بهنگام استعمال، کلمه «عرفه» گاهی شامل بطن عرنه نیز می گردد، و گاهی تنها اراده موقف از آن می گردد.(363)طول وادی عرنه را 1553 متر نوشته اند.(364) گاهی از «بطن عرنه» اراده مسجد عرفه و همه مسیل می گردد.(365) علمین حرم گویند اول کسی که علامتهای حد حرم (انصاب حرم) را نصب کرد، حضرت ابراهیم خلیل با راهنمایی جبرئیل بوده است، و پس از او اسماعیل، قصی بن کلاب، قریش، پیامبر - ص - قبل از هجرت و همچنین در عام الفتح، عمر، عثمان، معاویه، عبدالملک بن مروان و مهدی عباسی آن را تجدید بنا کرده اند و بعدها صاحب اربل در سال 626 ه . ق.

و صاحب یمن در سال 683 ه . ق.

دو علامتی که در سمت عرفه بود تجدید ساخت کردند.(366) تقی الدین فاسی اقوال مختلفی را در بیان مقدار مسافت حد حرم از سمت عرفه به این شرح ذکر کرده است: 7 میل، این فاصله را ماوردی در الاحکام السلطانیه، شیخ ابو اسحاق شیرازی در مهذب و نووی در ایضاح و تهذیب الاسماء و اللغات آورده اند.

حدود 8 میل، این مقدار را قاضی ابوالولید الباجی ذکر کرده است.

9 میل، این حد را قیروانی در کتاب نوادر و سلیمان بن خلیل نگاشته اند.

11 میل، این مسافت را ازرقی،(367) فاکهی و ابوالقاسم عبیداللَّه بن عبداللَّه بن خرداذبه خراسانی در کتاب «المسالک و الممالک»، نوشته اند.

و در آخر، فاسی در صحت این اقوال خدشه می کند.(368) در علل این اختلافات عواملی چند دخالت دارد، از جمله:

1 - وجود اختلاف در مقدار میل، گفته شده است که قدما هر میل را برابر با 4000 ذراع می دانستند،(369) و برخی آن را 2000، 3500، 6000 ذراع ذکر کرده اند.(370) 2 - پستی و بلندیهای منطقه، وبطور کلی موانع طبیعی در کیفیت اندازه گیری مؤثر بوده است.

3 - اختلاف در مبدأ مسافت نیز دخیل است، برخی ابتدا را از باب بنی شیبه، بعضی مکانی بین باب بنی شیبه و باب المعلاة، و برخی دیگر از عتبه باب المعلاة گرفته اند.(371) بنابر آن که مقدار هر میل برابر با 3500 ذراع بوده باشد تقی الدین فاسی مقدار فاصله از دیوار باب بنی شیبه تا علمین حد حرم از سمت عرفه را 1737110 ذراع ید، که حدود 3510 میل، و از عتبه باب المعلاة تا علمین 3735083 ذراع، حدود 10 میل،(372) و در جای دیگر کتاب فاصله بین باب بنی شیبه تا علمین را 6740381 ذراع، حدود 1211 میل، وبین باب المعلاة تا علمین را 6738254 ذراع، حدود 4510 میل نوشته است.(373) علمین عرفات ابراهیم رفعت پاشا فاصله علمین حد عرفات از سمت مکه را تا باب المعلاة 21476 متر(374) - که حدود km5/21 می باشد(375) - نوشته است.

کوه های منطقه

1 - اخشبان: دو کوه اخشب کبیر و اخشب صغیر است،(376) که شرح آن گذشت.

2 - نمره: فاکهی می نویسد: بهنگام خروج از مأزمان عرفه به طرف موقف (یعنی حرکت بسمت عرفات) کوهی در سمت راست مشاهده می شود که انصاب و علائم حرم روی آن قرار دارد، این کوه نمره است که تا مسجد عرفه 2645 ذراع فاصله دارد.

در زیر این کوه غاری است حدود 5*4 ذراع که گفته می شود محل نزول پیامبر اسلام - ص - در روز عرفه قبل از رفتن به موقف بوده است.

این مکان تا امروز منزل ائمه است.(377) آنگاه روایتی را از حضرت امام صادق - ع - و آن حضرت از پدر بزرگوارشان حضرت امام محمد باقر - ع - به نقل از جابر، مبنی بر آمدن رسول خدا - ص - در آن مکان نقل می کند.(378) ازرقی پس ازذکر این غار، فاصله آن را تا مسجد عرفه 2011 ذراع نوشته است.(379) عاتق بن غیث بلادی می نویسد: نمره کوهی کوچک در غرب مسجد عرفه (نمره) است(380) که از ارتفاع زیادی برخوردار نیست، و از حدود شرقی حرم شمرده می شود.

وادی عرنه از بین نمره و عرفه می گذرد و بخاطر وجود این کوه، به منطقه و اطراف آن و حتی مسجد عرفه، «نمره» گفته اند.(381) 3 و 4 - نبیعه و نبعه: دو کوه هستند که پشت جبل الرحمه واقع شده اند.(382) 5 - نابت: از ابن عباس نقل شده است که موقف پیامبر - ص - در این مکان بوده است،(383) محمد بن عبداللَّه بن عبید بن عمیر به نقل از پدرش موقعیت این کوه را برابر کوه الال و در کنار کوه مسلم بین نبعه و نبیعه معرفی کرده است.(384) 6 - الال: این کوه همان جبل الرحمه است،(385) که در برخی از روایات ما نیز به این مطلب تصریح شده است، گرچه احتمالات دیگری چون «بیت الحرام» و «جبل المشاة» نیز داده شده است.(386) 7 - مِلْحه: این کوه در شرق عرفات واقع است.(387) 8 - سعد: این کوه در شمال شرقی عرفات واقع شده است.(388) 9 - ام الرضوم: در جنوب عرفات واقع است.(389) 10 - جبل الرحمه: معروفترین کوه در عرفات است که از آن به «جبل عرفه» و «جبل عرفات» یاد می شود، نامهای دیگر قُرین، الال و نابت هم بر آن اطلاق شده است، قُرین که تصغیر کلمه قرن بمعنای شاخ کوچک است، به کوهی که به تنهایی در میان صحرا قرار گرفته باشد بخاطر شباهتی که با برآمدگی شاخ کوچک دارد به آن قرین گویند، الال گفته شده است چون به هنگام گرما، سراب بر روی آن نمایان است، نابت اطلاق شده است، چون مانند یک گیاهی که از زمین روییده شده، تک و تنها است.(390) صاحب مرآة الحرمین پس از اشاره به استعمال غلط جبل عرفات بر روی جبل الرحمه می نویسد: این کوه کم ارتفاع ترین کوه در منطقه است که ارتفاع آن به 30 متر و طول آن حدود 300 متر می رسد، و در وسط قله آن ساختمانی 10*15 متر وجود دارد که به آن مسجد ابراهیم می گویند، و در روی این کوه نشانه ای مانند علامتهای حرم بنا شده است که بخاطر راهنمایی مردم در شب به کوه، روی آن چراغ آویزان می کنند،(391) اطراف این کوه هشت حوض وجود دارد که آب آن از چشمه زبیده است که از راه های زیر زمینی به آن وصل می شود،(392) امروزه خبری از این حوضها نیست.

11 - کرا: آب چشمه زبیده از زیر این کوه خارج می شود.(393) 12 - کبکبا: ابن جوزی از وجود این کوه در عرفات نام می برد.(394) اراک نام موضعی در نمره است.(395)

اراک
نام موضعی در نمره است.(63)پی نوشتها:
1 ـ اشهر المساجد فی الاسلام، ج1، ص1312 ـ معجم معالم الحجار، ج6، ص753 ـ المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیره، ص471؛ لغت نامه دهخدا، ج10، ص13950 (به نقل از مقدمه لغت میر سیّد شریف جرجانی).4 ـ اخبار مکه، ج2، ص194؛ مرآة الحرمین، ج1، ص44، و ج1، ص3355 ـ اشهر المساجد فی الاسلام، ج1، ص131؛ معجم معالم الحجاز، ج6، ص756 ـ وسایل الشیعه، ج11، ص12، ح9؛ بحارالانوار، ج101، ص33؛ شفاءالغرام، ج1، ص482؛ معالم مکه التاریخیه و الاثریه، ص1837 ـ مرآة الحرمین، ج1، ص3358 ـ همان؛ معالم مکه التاریخیه و الاثریه، ص182؛ اشهر المساجد فی الاسلام، ج1، ص1319 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص75؛ معالم مکه التاریخیه و الاثریه، ص18210 ـ همان.11 ـ همان.12 ـ جامع احادیث الشیعه، ج11، ص476، ح3210؛ معجم معالم الحجاز، ج6، ص75؛ معالم مکه التاریخیه و الاثریه، ص18313 ـ اشهر المساجد فی الاسلام، ج1، ص13114 ـ همان.15 ـ شفاء الغرام، ج1، ص57016 ـ همان.17 ـ جامع احادیث الشیعه، ج11، ص474، ح3201 و 3202؛ بحارالانوار، ج99، ص270، ح2018 ـ وسایل الشیعه، ج10، ص11، ح119 ـ همان، ج11، ص5، ح6؛ جامع احادیث الشیعه، ج11، ص476، ح321020 ـ ازرقی، اخبار مکه، ج2، ص194؛ فاکهی، اخبار مکه، ج5، ص7، ح2719؛ معجم البلدان، ج4، ص104؛ کتاب المناسک لاماکن طرق الحج، ص510؛ معجم معالم الحجاز، ج6، ص7321 ـ اودیة مکة المکرمه، ص9322 ـ معالم مکة التاریخیه و الاثریه، ص24123 ـ شفاء الغرام، ج1، ص498؛ مرآة الحرمین، ج1، ص34024 ـ غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام، ج2، ص249؛ شفاءالغرام، ج1، ص49725 ـ شفاءالغرام، ج1، ص498 ـ 49726 ـ مرآة الحرمین، ج1، ص342 ـ 34127 ـ تاریخ مکه، ج2، ص187؛ اخبار مکه، ج4، ص42928 ـ غایة المرام باخبار سلطنة البلدالحرام، ج2، ص24929 ـ غایة المرام باخبار سلطنة البلدالحرام، ج2، ص24930 ـ مرآة الحرمین، ج1، ص33531 ـ همان.32 ـ همان، ج1، ص34133 ـ اتحاف الوری باخبار ام القری (پاورقی)، ج1، ص435، بنقل از معجم البلدان.34 ـ شفاءالغرام، ج1، ص8635 ـ تاریخ مکه، ج2، ص13136 ـ شفاءالغرام، ج1، ص8837 ـ اودیة مکة المکرمه، ص26، عاتق بن غیث بلادی در پاورقی می نویسد: بنابر حساب قدما هر فرسخ برابر با 3 میل، هر میل برابر با 4000 ذراع، هر ذراع برابر با 24 انگشت بوده است.38 ـ شفاءالغرام، ج1، ص9439 ـ همان.40 ـ همان.41 ـ همان، ج1، ص48442 ـ مرآة الحرمین، ج1، ص33543 ـ فی رحاب البیت الحرام، ص29044 ـ المنتظم، ج1، ص148؛ اودیة المکة المکرمه، ص9345 ـ اخبار مکه، ج4، ص328؛ ازرقی، تاریخ مکه، ج2، ص18846 ـ همان.47 ـ تاریخ مکه، ج2، ص18948 ـ معالم مکه التاریخیه و الاثریه، ص31049 ـ اودیة مکة المکرمه، ص11550 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص7651 ـ اخبار مکه، ج5، ص7، خبر 271952 ـ همان، ص8، خبر 272053 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص7654 ـ اخبار مکه، ج5، ص8، خبر 272055 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص75؛ معالم مکة التاریخیه، ص18256 ـ همان.57 ـ همان.58 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص76 ـ 77؛ معالم مکه التاریخیه و الاثریه، ص18259 ـ مرآة الحرمین، ج1، ص33560 ـ همان، ج1، ص4461 ـ اودیة مکة المکرمه، ص3562 ـ المنتظم، ج1، ص14063 ـ معجم معالم الحجاز، ج1، ص81

منبع : مجله  میقات حج  تابستان 1374، شماره 12 / نویسنده : محمد امین پورامینی