اسلام راه های فراوانی را برای تقرّب بنده به خدا مقرر کرده است. اوّل راه علمی است که فرمود: «طَلَبُ العِلمِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ»[1] که انسان، محقق، عالم و دانشمند بشود هم خود را بشناسد هم جهان را بشناسد، هم پیوند خود با جهان را بشناسد که همگی در تحت تدبیر یک مدبّر به نام خداست. این نظم دقیق عالمانه که صدها دانشگاه برای شناختن بدن انسان فعالیت می کنند هنوز به بسیاری از مجهولات رسیدند، چه رسد به روح انسان و قرآن کریم حرف تازه ای آورده است و آن حرف تازه این است که انسان در مصاف با مرگ انسان مرگ را می میراند نه بمیرد؛ این حرف را غیر از انبیا کسی نگفت. همه خیال می کنند که مرگ پایان راه است و انسان می میرد و تمام می شود! این دین است که آمده گفته تنها دشمن انسان مرگ است، اگر ما از انفجار از زلزله از سیل و مانند آن هراسناک هستیم؛ برای این است که می ترسیم بمیریم. دین آمده گفته تنها دشمن انسان مرگ است، یک؛ و انسان در مصاف با مرگ مرگ را می میراند و ابدی می شود، دو؛ مرگ را زیر دست و پای خود لِه می کند، به ابدیت می رسد که ﴿لا یذُوقُونَ فیهَا الْمَوْتَ إِلاَّ الْمَوْتَةَ الْأُولی﴾[2] مرگی نیست که نیست می شود ابدی. این جهان بینی که انسان می شود ابدی، یک فکر ابدی می خواهد، یک کالای ابدی می خواهد، یک راه ابدی می خواهد. برای موجود ابدی، نه کالایی در آسمان است نه در زمین، این را باید از دل ها جستجو کرد و از مقلب القلوب.

اوّلین راه، راه علم است راه تحقیق است که حوزه و دانشگاه مسئول و متولّی این رشته هستند. هم آیه سوره «توبه» که فرمود: ﴿فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ کلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ﴾،[3] هم «طَلَبُ العِلمِ فَرِیضَةٌ»، حوزه و دانشگاه را تأمین می کند. این برای آن است که انسان عالم بشود، تا بیراهه نرود، یک؛ و راه کسی را نبندد، دو؛ خاصیت علم این است. دوم راه عبادت است که آن هم در راستای علم است؛ آن نماز است روزه است حج است عمره است آن برای تطهیر بدن است تطهیر قلب است تطهیر روح است که انسان اندیشه باطل نکند و خیال باطلی را در سر نپروراند. این راه عبادت است. راه سوم جمع بین علم و عبادت است و آن راه دعا و نیایش است.

 مهم ترین کار این راه دعا و نیایش است که تقریباً ضعیف ترین برنامه های ماست، ما آنچه برای آن حساب قائل نیستیم دعاست. این دعا یک وقت انسان دعا می خواند که ثواب ببرد، این یک گوشه کار است این دعا نیست. یک وقت به کسی گفتند شما فلان مشکل را داری، این دید الآن لاعلاج است به بیماری صعب العلاج و به غدّه بدخیم دچار است این چه طور ناله می کند؟ این چه طور دعا می کند؟ دعا یعنی این! ما هستیم که در حال مرگ دست و پا می زنیم، این حال را باید مجسّم بکنیم بعد دعا بکنیم. در آن حال هم خوب می فهمیم که با چه کسی داریم حرف می زنیم و هم جدّاً می خواهیم. پس این دعاها برای این است که آدم ثواب ببرد، این اثرش بسیار کم است. اینکه در دین آمده: «الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَة»؛[4]مغز عبادت دعاست. این است که گفتند تا مضطر نشوی نمی خوانی. یک وقت می خوانی، یک وقت می خواهی؛ خواندن ثوابی دارد البته دعاهایی که ما می خوانیم بعد از نماز، داخل نماز، ثوابی دارد؛ اما خواندن غیر از خواستن است. این در مناجات های خواجه عبدالله انصاری این است که دانایی مهم نیست دارایی مهم است. کسی ممکن است علامه بشود علم فراوان داشته باشد، او داناست؛ البته در جامعه ما محترم است؛ اما دارا نیست، دارا کسی است که آن علم او را کاملاً حفظ بکند. حرف او در مناجات این است که دانا در عالم فراوان است، چه در حوزه چه در دانشگاه. یک وقت می بینید که عصبانی می شود و خلاف می کند؛ بیراهه می رود و خلاف می کند؛ یا روی میزی یا زیرمیزی است یا اختلاس است یا نجومی است چه در حوزه چه در دانشگاه، این دانا هست ولی دارا نیست. او در مناجات ناله می زند می گوید: خدایا مرا دارای علم بکن نه دانا! این دعا برای این است که چرا فرمود: ﴿أَمَّنْ یجیبُ الْمُضْطَرَّ﴾؟[5]تا کسی مضطر نباشد، الآن اگر ـ خدای ناکرده ـ به کسی بگویند این فرزند جوانت فلان بیماری را دارد، او سراسیمه است، خودش دعا می کند به دیگری می گوید دعا بکند، می گوید این آب را دهن بزن، آن دعا را بکن! این سراسیمه است. همه ما یک چنین حالتی را در پیش داریم تا سراسیمه نشویم، دارا نشویم، ناله نمی زنیم. این ناله را او دوست دارد. آن عویل را او دوست دارد. دعا فضیلتی است بین دانایی و دارایی. پس یک وقت است که کسی عبادت می کند، یک وقت است که کسی حوزه و دانشگاه می رود، یک وقت به دعا می نشیند. این دعا که در تعبیرات دینی آمده «مُخُّ الْعِبَادَةِ» این جمع بین حوزه و مسجد است، جمع بین فهمیدن و ناله زدن است.

در هر زمان، در هر زمین، این ممکن است. اما امروز که روز عرفه است اصلاً ویژه این کار است روز دعا و ناله است. این دعای «عرفه» در ادعیه و زیارات و مجامع ما فراوان است؛ منتها دو دعا خیلی معروف است: یکی دعای عرفه امام سجاد (سلام الله علیه) است؛ یکی برتر از همه و والاتر از همه و سلطان ادعیه دعای نورانی سیدالشهداء که عصر روز نهم، نهم ذی حجّه یعنی امروز، حسین بن علی آن دعا را خواند که تمام چشمان حضرت پر از اشک بود آن دعا را خواند.[6] این روز همان طوری که کنار کعبه جای استجابت دعاست کنار آن ناودان جای استجابت دعاست، آنجا که هاجر ناله زد جای استجابت دعاست وقتی هاجر به ابراهیم خلیل گفت اینجا که آباد نیست یک سرزمین «غیر ذی زرع» است، این تعبیر قرآن است: ﴿رَبَّنا إِنِّی أَسْکنْتُ مِنْ ذُرِّیتی بِوادٍ غَیرِ ذی زَرْعٍ﴾؛[7]چون زمین یا دائر است، یک؛ یا بائر است، دو؛ یا موات است، سه؛ یا «لم یزرع» است، چهار؛ یا «غیر ذی زرع» است، پنج. زمین دائر که مشخص است که هر کسی باغی دارد مشخص است، دائر این است. بائر آن است که حالا امسال کِشت نکرد؛ ولی کاملاً آماده است. موات این است که اصلاً سابقه حیات ندارد اینجا کسی نبوده که زندگی بکند. «لم یزرع» هم شبیه موات است. اما بخش اخیر «غیر ذی زرع»؛ یعنی قابل کشت نیست، درست است که آباد نیست، اما شما چگونه اینجا را می خواهی آباد کنی؟ اینجا سنگلاخ است آب که ندارد، مسطّح هم که نیست همه اش سنگ است کجا را می خواهی در اینجا باغ کنی؟ «خلیل من» به تعبیر جناب سعدی «همه بت های آزری بشکست»[8] گفت خدایا! اینجا یک مشت سنگلاخ است، باغ شدن، آباد شدن، خانه شدن هیچ ممکن نیست. نه خاک دارد این بخش، نه آب دارد. تمام فضای این مکه را شما ببینید یک مرغ پَر نمی زند؛ برای اینکه مرغ آب می خواهد، اینجا که آب نیست. هاجر گفت که من یک زن، تازه مادر شدم، این هم بچه‎ام اسماعیل است. این را در این صحرا، در این سرزمین گذاشتی کجا داری می روی؟ مأموریت ابراهیم خلیل این بود که اینها را اینجا بسپارد و برود، به چه کسی بسپارد؟ هاجر گفت: «إِلَی مَنْ تَدَعُنَا»؟ احدی اینجا نیست! من هستم و این بچه! ابراهیم گفت: «إِلَی رَبِّ هَذِهِ الْبَنِیة»[9]به هر حال این سرزمین صاحبی دارد. این چه روحیه ای است! این چه عقیده ای است! این چه ایمانی است! دعا ما را به اینجا می رساند. وقتی او گفت برو من حافظم، می گوید چشم!

پس ما یک علم داریم که حوزه و دانشگاه مسئول اوست. یک عبادت داریم که حسینیه و مسجد و اینهاست، اینها امر عادی است که ما معمولاً می گذرانیم. یک ناله داریم، آن ناله این نیست که ما در نماز می خوانیم یا در تعقیبات می خوانیم، دعا می خوانیم این ثوابی است. الآن اگر ـ خدای ناکرده ـ به کسی گفتند که شما یک غدّه بدخیم داری، او چگونه دعا می کند؟ او نمی گوید: «اللهم اشفنی»! این ضجّه می زند، دعا آن است که هم علم داخل آن است و هم عمل داخل آن است. این ناله خواجه عبدالله انصاری که خدایا مرا دارا کن نه دانا همین است، روز عرفه روز این کار است. شما در این دعای نورانی امام سجاد که در روز عرفه خواندند در آن‎جا همان دعا و تعبیری که درباره ماه مبارک رمضان هست آن تعبیر آمده؛ در ماه مبارک رمضان ما چه می گوییم؟ می گوییم: «هَذَا شَهْرٌ عَظَّمْتَهُ وَ کرَّمْتَهُ وَ شَرَّفْتَهُ وَ فَضَّلْتَهُ عَلَی الشُّهُور».[10]در دعای نورانی امام سجاد در روز عرفه این است که این روز «شَرَّفْتَهُ وَ کرَّمْتَهُ وَ عَظَّمْتَه»[11] این شبیه ماه مبارک رمضان است، زمان دعاست. کنار کعبه، زیر آن ناودان، در مُستجار، آن‎جا که هاجر ناله زد، آن زمین جای استجابت دعاست، عرفه هم جای استجابت دعاست. این صحنه که برای همه ما هست، حالا یا زود یا دیر. وقتی می گویند پاها را به طرف قبله دراز بکشید، ما چه حالی داریم؟ چه کسی مشکل ما را حلّ می کند؟ الآن باید حلّ کنیم. آن روز که نه حالش را داریم نه بر فرض هم داشته باشیم کسی از ما قبول می کند. ما هستیم و ابدیت! سخن از ده سال و بیست سال و سی سال و سی میلیارد سال و سیصد میلیارد سال نیست، ﴿خالِدینَ فیها أَبَدا﴾[12] این حرف زیر این آسمان، فقط حرف انبیاست که انسان مرگ را می میراند، مرگ تحت سلطه انسان است ﴿کلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ﴾،[13] نه «کل نفس یذوقها الموت»، مرگ ما را نمی چشد و هضم بکند، ما مرگ را هضم می کنیم، هر ذائقی مذوقش را هضم می کند، پس ما باید ابدی فکر بکنیم.

بهترین راه هایی که برای ما هست همین ادعیه ای است که با ناله همراه بکنیم. وجود مبارک امام سجاد در همین دعای عرفه روز نهم می گوید خدایا! در تمام روی زمین از من پَست تر احدی نیست: «أَنَا بَعْدُ أَقَلُّ الْأَقَلِّینَ وَ أَذَلُّ الْأَذَلِّینَ»؛[14] خدایا همه را تو آفریدی، تو ارزش‎گزاری می کنی. من بگویم مثل آن مورچه ضعیف هستم، نه از او پَست تر هستم، مثل آن حشره ام از او پست تر هستم. از من پست تر در عالم احدی نیست؛ این دعای امام سجاد است در روز عرفه. این چه حالتی می بیند؟ آن حالتی که دست و پا را به طرف قبله بکنید، یک حشره می تواند برای خودش حرکت کند یا یک مگس! ما آن هم در آن حالت که دست و پا را رو به قبله می کنند آن هم نیستیم. الآن یک حشره وز وز می کند راه خودش را طی می کند؛ اما وقتی گفتند دست ها و پاهایش را به طرف قبله بکشید، کاری از ما ساخته نیست. «أَنَا بَعْدُ أَقَلُّ الْأَقَلِّینَ وَ أَذَلُّ الْأَذَلِّینَ وَ مِثْلُ الذَّرَّةِ أَوْ دُونَهَا»؛ از من در تمام عالم پست تر احدی نیست. همین امام سجاد در همین دعای «عرفه» که این بیان را دارد، وقتی مورد عنایت الهی است بالای منبر شام قرار گرفته گفت مردم بدانید در تمام روی زمین مردی به عظمت من نیست و درست گفت: «أَنَا ابْنُ مَکةَ وَ مِنَی أَنَا ابْنُ زَمْزَمَ وَ الصَّفَا، انا بن کذا انا بن کذا، أَنَا ابْنُ مُحَمَّدٍ الْمُصْطَفَی، أَنَا ابْنُ عَلِی الْمُرْتَضَی...، أَنَا ابْنُ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاء...، أَنَا ابْنُ مَنْ ﴿دَنا فَتَدَلَّی فَکانَ قابَ قَوْسَینِ أَوْ أَدْنی﴾»[15][16] فرمود یزید! بدان، دربانیانت بدانند، مردم شام بدانید در تمام مشرق و مغرب عالم مردی به عظمت من نیست و درست گفت. آنکه با خدای خود می گوید از من پست تر نیست، وقتی به مقام امامت می رسد خلیفة الله می شود تالی تلو قرآن می شود عِدل قرآن می شود جانشین پیغمبر می شود، می گوید در تمام روی زمین مردی به عظمت من نیست و درست هم گفت.

عرفه را رایگان از دست ندهیم، یک؛ با دین بازی نکنیم، دو؛ با خودمان بازی نکنیم، سه؛ ما ابدیت در پیش داریم، چهار، قهراً نه بیراهه می رویم و نه راه کسی را می بندیم. در همین زمینه وجود مبارک امام سجاد در دعای «عرفه» دارد که خدایا بقیه عمر مرا هم توفیق بده که در حج و عمره بگذرانم خوشا به حاجیان و معتمران و عاکفان کوی حق که امروز که عرفه هستند در سرزمین مکه اند در سرزمین حجازند؛ اما خدا و خدا! خدایی که همه را به کعبه دعوت کرده، فرمود اگر احرام بستی این طور نمی شود که من در را به روی هر کسی باز کنم، شما باید اطراف شهر بگردی، داخله شهر نه، محدوده شهر نه، از محدوده حرم باید بروی بیرون، ناله بزنی، روی شن ها بخوابی، آماده بشوی، بعد وارد حرم بشوی. حاجی این کار را می کند. حاجی وقتی عمره تمتّع خود را انجام داد معمولاً روز ترویه، روز هشتم کم کم احرام می بندد که شب نهم را در سرزمین عرفات بمانند. آنچه واجب است از ظهر تا غروب روز نهم است که باید در سرزمین عرفات باشد. این می خواهد بیاید دور کعبه بگردد، چه کسی راهش می دهد؟ این گونه نمی شود، اوّلاً باید از شهر بروی بیرون، ناله بزنی بعد اجازه بدهند وارد شهر بشوی بعد بیایی کنار کعبه طواف بکنی. این حاجی ها مأمور هستند، بر آنها واجب است که از شهر بروند بیرون، از حرم بروند بیرون. عرفات از حرم بیرون است، بیرون حرم است. آن‎جا ناله می زنند ضجه می زنند گریه می کنند، غروب روز نهم از عرفات می آیند در مشعر، اینجا هم بیرون است، در این شن ها می خوابند ناله می زنند ضجه می زنند؛ بعد فردای آن روز وارد سرزمین منا می شوند، آن‎جا آن اعمال را انجام می دهند، بعد لیاقت پیدا می کنند وارد حرم بشوند، کنار کعبه طواف بکنند بشوند حاجی. این طور نیست که هر کسی وارد مکه بشود، بشود حاجی. اوّل باید بیرون برود، از حرم بیرون برود، آن‎جا ناله بزند، آن‎جا اذن دخول بگیرد وارد محدوده حرم بشود.

بنابراین روز عرفه چنین فرصت زرّینی هست. ما هستیم و ابدیت در پیش است. این چنین نیست که حساب دو سال و یکسال و صد سال و امثال آن باشد. ابدیت خود را باید در همین ایام تأمین بکنیم و بهترین زمان، روز عرفه است. حقوقی بر گردن ماست ادا کنیم. کسی حق بر گردن ما دارد ادا کنیم. ما حقی بر گردن کسی داریم او را آزاد کنیم. ناله بزنیم، تا این حوادث سختی که در پیش داریم ما را حفظ بکند؛ وگرنه هر روز یا به این سمت بگردیم یا به آن سمت گرایش بکند این خطر را قرآن کریم گوشزد کرد، فرمود اکثر مؤمنین یک غدّه بدخیم شرک در آنها هست: ﴿وَ ما یؤْمِنُ أَکثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِکون﴾؛[17] با غدّه شرک انسان چه کار می کند؟ وقتی به امام عرض کردند که چگونه اکثر مؤمنین مشرک اند؟ فرمود همین که می گویند خدا هست ولی! خدا هست اما![18] «اما» در کنار خدا یک «اما و ولی» دارد! اگر فلان کس نبود مشکل ما حلّ نمی شد! وقتی به امام عرض کردند این آیه معنایش چیست؟ آیه می گوید اکثر مؤمنین مشرک اند! بت پرست هستند! یا فلان شخص را می پرستند یا مقام را می پرستند یا حزب را می پرستند یا مال را می پرستند. ﴿وَ ما یؤْمِنُ أَکثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلاَّ وَ هُمْ مُشْرِکون﴾، این دعا برای این است که انسان را موحّد بکند. بهترین فرصت این است که با خدایمان از راه ناله بگوییم خدایا! آن توفیق را به ما عطا کن که غیر از تو را نپرستیم و غیر از تو چیزی نخواهیم، چون همه نعمت ها از توست «مَا بِنَا مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنْک»؛[19]آن وقت در این فرصت های زرّین، نظام خود را، کشور خود را، مملکت خود را، ملت خود را، دولت خود را، جامعه اسلامی را، امت اسلامی در سراسر را، حاجیان و معتمران و عاکفان کوی حق را که در سرزمین عرفات امروز به سر می برند بعد وارد منا می شوند بعد مکه، همه اینها را دعا کنیم. طوری نیست که حالا اگر همه اینها را دعا کردیم چیزی کم بیاید! هیچ کم نمی آید. «یا من لا تَزِیدُهُ کثْرَةُ الْعَطاءِ الّا جُوداً وَ کرَما»[20]

پی نوشت ها

[1] مصباح الشریعة، ص13.
[2] سوره دخان، آیه56.
[3] سوره توبه، آیه122.
[4] الدعوات (للراوندی) / سلوة الحزین، النص، ص18.
[5] سوره نمل، آیه62.
[6] الإقبال بالأعمال الحسنة (ط ـ الحدیثة)، ج 2، ص74.
[7] سوره ابراهیم، آیه37.
[8] دیوان سعدی، غزل40؛ «دگر به روی کَسم دیده بر نمی باشد ٭٭٭ خلیل من همه بت های آزری بشکست».
[9] الکافی (ط ـ الإسلامیة)، ج 4، ص201.
[10] الإقبال بالأعمال الحسنة (ط ـ الحدیثة)، ج 1، ص80.
[11] الصحیفة السجادیة، دعای چهل و هفتم.
[12] سوره نساء، آیات57 و 122 و. ...  
[13] سوره انبیاء، آیه35.
[14] الصحیفة السجادیة، دعای چهل و هفتم.
[15] سوره نجم، آیات8 و 9.
[16] بحارالأنوار (ط ـ بیروت)، ج 45، ص138 و 139.
[17] سوره یوسف، آیه106.
[18] تفسیر نور الثقلین، ج2، ص476.
[19] مصباح المتهجد و سلاح المتهجد، ج1، ص63.
[20] الإقبال بالأعمال الحسنة (ط ـ الحدیثة)، ج 1، ص139.

 منبع : javadi.esra.ir ,