حجاب و پوشش، یکی از بایدها و هنجارهای فرهنگ دینی و بومی هر کشور اسلامی است و موجب پاکی و طهارت روح بشر، به ویژه زن می گردد. عفاف و حجاب زمینه ی تعالی معنوی و عروج روحانی به قلّه های بلند عرفانی برای زن فراهم می آورد و فرد را برای رشد و تعالی معنوی که رسیدن به کمال مطلوب است، سوق می دهد. یکی از مهم ترین جبهه های جنگ نرم، تهاجم فرهنگی به ارزش ‎های اسلامی و دینی است و بدحجابی نیز بدون شک، یکی از پیامدهای تهاجم فرهنگی است. لذا نقش تخریبی رسانه ها در زمینه ی حجاب و عفاف، امری انکارناپذیر است. امروزه رسانه های جمعی، به خصوص تلویزیون توانسته است با نفوذ در مکان های مختلف به خصوص در داخل هر خانه ای نظرها را به خود جلب کرده، شخصیت افراد، بینش، نگرش و جهان بینی و فرهنگ فرد را متحوّل کند و نقش زیادی در صلاح و فساد جامعه ایفا کند. امروزه به نظر می رسد تلویزیون نقش زیادی در به حاشیه کشاندن حجاب و بی ارزش جلوه دادن عفاف و حیا دارد؛ در صورتی که باید خلاف این نکته رواج داشته باشد. حضور زنان به عنوان الگوهای جامعه و استفاده ی آنان از لباس های خلاف عفاف و آرایش های محرّک، در واقع به نوعی سبب تضعیف فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی در باب حجاب و حیا شده است. یکی از راه های تقویت فرهنگ حجاب و عفاف، نمایش درستی از چهره ی واقعی حجاب در تلویزیون است.

رسانه در قرن 21!
برنامه های تلویزیون با دادن نقش های متفاوت به زنان در سریال ها و برنامه های متفاوت و مطرح کردن چهره ها و هنرپیشگان جدید به مردم به خصوص نسل جوان، هنرپیشگان را به عنوان الگوها و مدل های رفتاری برای جوانان و مردم معرفی می کنند. نگاهی به فیلم ها و سریال های پخش شده در سال های اخیر، و تیپ شناسی هنرپیشگان زن، به خوبی نشان می دهد مدل های ارائه شده تا چه حد با ارزش ها و معیارهای مذهبی جامعه (به خصوص در امر حجاب) ناهماهنگ است؛ و اگر هم در سریال یا فیلمی این هماهنگی وجود داشته و مردم تصویر مثبتی از شخصیت و حجاب آن هنرپیشه و مدل رفتاری اش مشاهده کنند، به سرعت هنرپیشه ی مزبور در برنامه ی تلویزیونی دیگری حاضر شده و چهره های بسیار متفاوتی از خود نشان می دهد. در این شرایط مخاطب از خود سؤال می کند؛ با کدام پوشش در جامعه می توان موفق بود؟

 الگوهای زنده ی امروزه، از روی شخصیت های برنامه های پربیننده و پرطرفدار تلویزیون برداشته می شود. گروه های زیادی از مردم، نحوه ی حرکت ها و رفتار و شکل پوشاک و زندگی خود را از قهرمانان برنامه های تلویزیونی اقتباس می کنند؛ اما به این نکته ی اساسی توجه نمی کنند که «تغییر لباس، همواره پیامد تغییر یک فرهنگ است و انسان تا با فرهنگ خود وداع نکند، نمی تواند با لباس خود وداع کند و تا فرهنگ یک قوم را نپذیرد، لباس آنان را به تن نمی کند»(حداد عادل، 1386، 40). این حقیقت تلخ در جامعه ی فعلی ایران در حال وقوع است. جوان ایرانی وقتی ارزش ها و هنجارهای فرهنگ ایرانی را در جامعه جست وجو می کند، الگوهای جدیدی را می جوید که رسانه پیش از این مهر تأیید بر آن زده و در حال ترویج آن است. جوان ایرانی وقتی در معرض جریان های فرهنگی جدید، نوع پوشش جدید، مدل آرایش جدید و در نتیجه، تفکر جدید (غربی) قرار می گیرد؛ به راحتی باورهای خود را به دست فراموشی سپرده، به سمت الگوهایی که غرب برای او تجویز کرده، می شتابد.

 به راستی چرا جوان ایرانی تا بدین حد، آماده ی پذیرش الگوهای جدید است؟
دشمنان برای رواج بدحجابی در کشور، برنامه ریزی های زیادی کرده اند که یکی از آن ها ترویج بی حجابی، خودآرایی و خودنمایی، در میان زنان و دختران و به طور کلی «مدگرایی» است. گستره ی تهاجم رسانه های غربی همه ی حوزه های فرهنگی ما را در برمی گیرد. کافی است کمی به مسائل روز و درگیری های روزمره ی جامعه نگاه کرد. در بحث اخیر، بدحجابی که در جامعه ی کنونی ایران مطرح است و یکی از نکته هایی که در ارتباط با آن بسیار مورد توجه قرار دارد، بحث وجود رسانه های بیگانه و هجمه های بسیار وسیع آن ها، برای ترویج چنین معضل هایی است؛ به خصوص رسانه هایی چون سینما و تلویزیون که امروزه به آسانی در جامعه قابل دست رس هستند.

جوان، تلویزیون، تاثیرپذیری!
جوانان مخاطب که در سن اثرپذیری به سر می برند، در صورت عدم اطلاع رسانی صحیح، الگوهای اخلاقی و رفتاری نامناسبی را دریافت می کنند. صدا و سیما در اشکال مختلف روی این مسئله اثرگذار است. پخش سریال هایی که در آن خانواده هایی که به نظر دارای شخصیت اجتماعی بالایی بوده و زندگی مطلوبی دارند، با لباس هایی که نشان از رفاه آنان دارد، تصویری ایجاد می کند که این نوع پوشش، شخصیت بخش و عاملی برای زندگی مطلوب است. معرفی خانواده های سنتی، فقیر با درآمد پایین و... با پوشش چادر، نگاه بیننده را دچار آسیب می کند. نشان دادن خانم ها و بعضاً آقایان، نه فقط گریم منطبق با شخصیت پردازی خود دارند؛ بلکه با تأکید بر عناصر زیباسازی چهره در تلویزیون، قبح و زشتی این کار را از بین می برند. فیلم های تلویزیون غربی که از تلویزیون جمهوری اسلامی پخش می شود و در آن اشخاص بدون حجاب به نمایش می پردازند، تأثیر ناخودآگاه خود را خواهد گذاشت. هم چنین بنرهای تبلیغاتی نصب شده در سطح شهر که شامل تصاویری نامناسب از بازیگران سینما است، منجر به الگو گیری از پوشش آن ها می شود. سایت ها، فیلم ها و تصاویر مستهجن، یکی از ابزارهای سست کردن باورها در بین جوانان است؛ زیرا از بعد محتوایی هم، سایت های مروج بدحجابی، حجاب را اسارت و مانع آزادی معرفی می کنند.

تلویزیون باید یک دانشگاه باشد!
 یکی از کارکردهای منفی رسانه ها در فرآیند هویت یابی، ارائه ی الگوهای ناسالم در رسانه هاست. این کارکرد، اختصاص به رسانه های مهاجم ندارد؛ بلکه رسانه های داخلی و به ویژه صدا و سیما که حضور نقش، تصویر و حرکت در آن باعث الگوپذیری بیش تر می شود؛ نیز ممکن است، خواسته یا ناخواسته، در فرآیند هویت یابی تأثیر منفی بگذارند. «یکی از مهم ترین سمبل های مذهبی که بر روی رفتار مردم و ارزش های انسان ها در شرایط بعد از انقلاب تأثیر داشته، حجاب و پوشش زنان است. این سمبل معرف میزان اعتقاد هنجاری، نه اعتقاد فردی، و میزان نفوذ نهاد مذهب در جامعه است. در فیلم های پخش شده در رسانه ی ملّی، بررسی شده که هنرپیشه ها تا چه اندازه با پوشش خود، این نماد را گسترش می دهند یا برعکس کاهش آن را که به معنی تغییر ارزش های مذهبی است، تبلیغ می کنند. میزان تأثیر و تبلیغ ارزش ها و نمادهای مذهبی به جذّابیت پیام دهنده یا هنرپیشه بستگی دارد. به عنوان مثال، اگر یک هنرپیشه ی بدقیافه و دافعه برانگیز، چادر سرش کند و یک هنرپیشه ی زیبا و مقبول جوانان، بدحجاب باشد، هر دو در جهت تغییر و تضعیف سمبل های مذهبی در جامعه کار می کنند. هنرپیشه ی بدقیافه با حجاب، تداعی و متقارن می شود و به حجاب بار ارزشی منفی می دهد. هنرپیشه ی زیبا و مقبول به کم حجابی بار ارزشی مثبت می بخشد و در بینندگان این نوع پوشش را یک پوشش خوب و «مجاز» یا «مشروع» جلوه می دهد و از آن طریق در پی «همانندی» و تقلید بینندگان از هنرپیشه ها، این نوع پوشش در جامعه رواج می یابد. در نتیجه، نمادهای مذهبی کاهش می یابند و همراه با آن ها، ارزش ها و اعتقادهای مذهبی نیز تغییر می کنند»(رفیع پور، 1378، 29). در نتیجه، باورها و هنجارهای مذهبی و سرانجام، «هویت مذهبی» نیز در جامعه تغییر پیدا می کند. رسالت رسانه های خودی، نهادینه کردن«فرهنگ خودی» در جامعه و ارائه ی مدل های هویتی سالم به جوانان و نوجوانان است. رسانه های خودی باید در برابر تلاش رسانه های بیگانه که سعی در یک سان سازی هویت فرهنگی و تضعیف هویت ملّی (ایرانی- اسلامی) جامعه ی ما دارند، از هویت مستقل و جمعی خود پاسداری کنند. به میزانی که رسانه ها مسئولیت خود را در جهت حفظ هویت و ارائه ی مدل های هویتی به جوانان و نوجوانان درک کنند، می توانند از پیامدهای منفی رسانه های مهاجم پیش گیری کنند. اگر به آرمان و اندیشه ی امام راحل(ره) که معتقد بود: «تلویزیون باید یک دانشگاه باشد» باور داشته باشیم، می توان دریافت که رسانه ها نباید اسیر تئوری«رسانه ـ سرگرمی» شوند و کارکرد یک بعدی پیدا کنند.

تلویزیون سلیقه های مشترک ایجاد می کند!
تلویزیون در مقام مقایسه با سایر وسایل ارتباط جمعی، بر حیات مادی و معنوی تک تک افراد جامعه از هر گروه سنی، تحصیلی و شغلی تأثیر فراوان تری دارد. «یکی از وظایف وسایل ارتباط جمعی، ایجاد زمینه های مشترک و هماهنگ برای گیرندگان پیام به شمار می رود. یعنی این که افراد با دیدن تلویزیون به تدریج دارای سلیقه های خاص و مشترک می شوند، چون در برابر رسانه ای قرار دارند که به عنوان یکی از عوامل مهم اجتماعی کردن مطرح است. تلویزیون، هر روزه مورد استفاده ی وسیع گروه های مختلف اجتماعی و از جمله نسل های کودکان، نوجوانان و جوانان قرار می گیرد و نگرش و عقاید آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد و انواع گوناگونی از اطلاعات و محتوا (به ویژه هنجارها و ارزش ها) را انتقال می دهد»(گیدنز، 1381).

«جـورج کامسـتاک» نیز مـعتقـد است: «تلویـزیون عـقاید، ارزش هـا و انتـظارهای افـراد را تحت تأثیر قـرار مـی دهد. ارزش های مردم از طریق تلویزیون همگن می شوند. تلویزیون اثری شبیه کننده داشته و در ایجاد هنجارها و جامعه پذیر کردن مردم و انتقال و انتشار ارزش ها نقش مؤثری دارد»(مک کوئیل، 1383). این وسایل، با تهیه و تدارک برنامه های دینی و مذهبی و انتشار این مفاهیم در جامعه، موجب رواج یافتن ارزش ها در جامعه می شوند. ارزش های مشترک، موجب نزدیکی و هماهنگی افراد شده و ارزش های مشترک نیز از سویی به نوبه ی خود، بسط و تقویت ارزش های دینی- مذهبی در میان افراد را موجب می شوند. مانند برنامه هایی که در ایام سوگواری دهه ی فاطمیه، محرم، یا ماه مبارک رمضان از تلویزیون و سایر وسایل ارتباط جمعی پخش می شوند. آن چه مانع سلطه ی بی حجابی و بی عفتی است، ارزش های انسان ها و باورهایش است. باورهایی که نشأت گرفته از دین اوست؛ نهادینه کردن رعایت عفاف و حجاب به عنوان فرهنگ و باور در جامعه، نیاز به تبلیغ و تشریح مباحث دینی دارد و تلویزیون با ساخت برنامه های اجتماعی با موضوع های دینی و مذهبی، و انتشار فرهنگ ایرانی اسلامی در جامعه، موجب رواج ارزش های نشأت گرفته از دین، و به نوعی ارزش های مشترک می شود. ارزش های مشترک، موجب نزدیکی و هماهنگی افراد شده و ارزش های مشترک هم به نوبه ی خود، موجب بسط و تقویت ارزش های دینی و مذهبی در میان افراد می شود. برنامه ی تلویزیونی که از دل مذهب برنخیزد، مطمئنأ فقط پوشش سطحی هنرپیشه ها را، آن هم در یک خانه ی اشرافی و پرزرق و برق، به نمایش می گذارد. به مخاطب این گونه القا می شود که بی حجابی، خوش بختی و رفاه و تجمّل می آورد؛ چراکه اعتقاد و التزام به حجاب به درستی درونی نشده است. هرجا ساده زیستی و حجاب بوده، مساوی با فقر و فلاکت و اعتیاد و ناهنجاری های اجتماعی بوده است. مسبب الگوگیری غلط مخاطب که در نتیجه ی وابستگی فرهنگی ایجاد شده، کیست؟ صدا و سیما، فیلم سازان، کارگردانان یا سیاست های نادرست رسانه ای؟

آیا این رفتارها متهم کردن چادر نیست؟
 در بسیاری از برنامه های تلویزیونی، چهره ی افراد مذهبی و چادری، خشک و خشن، فقیر و بی سواد نشان داده می شود و چهره ی افراد غیرمذهبی با جلوه ای روشن، شاداب و جذاب، پولدار و تحصیل کرده و فهیم نشان داده می شود. لذا این گونه به بیننده، القا می کنند که فردی که به دنبال مذهب می رود، زندگی بی روح و خشن و فقیرانه ای خواهد داشت. خانم های چادری معمولأ فقیر، بی سواد، بی منطق و پرهیاهو و دادبزن هستند؛ ولی خانم های بدحجاب، پولدار، منطقی، موقّر و محترم ارائه می شوند و در بسیاری از فیلم ها برای متفاوت شدن لباس ارباب و رعیّت، رعیّت و مستخدم فیلم، چادر بر سر می کنند و از بازیگرخواسته می شود که چادر را به دندان بگیرد و یا آن را روی زمین بکشد تا نقش خود را طبیعی تر جلوه دهد. غالباً در داستان ها، رمان ها، تصاویر، فیلم ها و سریال ها، نقش های منفی و مشاغل سطح پایین جامعه، برای زنان چادری اختصاص می یابد، بدین شکل که پوشش چادر اختصاص به زنان فقیر، بی سواد، سال خورده و زنان درمانده، و همسرِ مردان معتاد دارد یا از آن به عنوان پوششی برای حضور در قبرستان، زندان و غیره استفاده شده است! ولی زنانی که حجاب کاملی ندارند، به عنوان زنان تحصیل کرده، موفّق، مؤثر و اجتماعی قلمداد می شوند. آیا این به نوعی متهم کردن چادر نیست؟ آیا برای ارتقای هویّت و شخصیت زن مسلمان در تلویزیون، برنامه هایی بهتر از این نمی توان ساخت؟

تلویزیون به عنوان رسانه ی تصویری عمومی و اثرگذار، در برخی موارد به یکی از عوامل ایجاد ناهنجاری در حجاب بانوان و عفاف در سطح عموم تبدیل شده و همین امر، بهانه ای گردیده تا مخالفان حجاب، عمل کرد تلویزیون را به عنوان شاهد استدلال های خود به رخ بکشند. به عنوان مثال، چادر در فرهنگ اسلامی، یک نَه بزرگ به نامحرمان است. عقلاً نمی توان پذیرفت که خانمی چادر به سر کند؛ ولی در عین حال رفتارهای باز، مراوده های مستمر و طولانی مدت و ارتباط های سهل الوصول با نامحرمان را داشته باشد. چگونه است که مجریان یا بازیگرانی که چادر دارند، در عین داشتن حجاب، روابط غیرمتعارف و غیرشرعی با نامحرمان دارند؛ مانند گپ زدن با میهمانان مرد برنامه ها و همکاران تلویزیونی، هم صحبت شدن طولانی با مردان نامحرم در نقش های مقابل، یکی به دو کردن ها، شوخی ها و.... معلوم نیست خانمی که در ارتباط های کلامی و غیرکلامی خود، به حداقل هنجارها و عفاف قناعت می کند، چگونه در گزینش نحوه ی پوشش، حجاب حداکثری را برمی گزیند؟ مگر نباید هدف، رها کردن حجاب های ناقص و تشویق جوانان به استفاده از حجاب برتر باشد، پس چرا به حجاب برتر این گونه نگریسته می شود؟ به فتوای برنامه های تلویزیونی، دخترها اجازه دارند چادر بر سر کنند و هر کار خلاف شرعی که دل شان خواست انجام دهند. شاید این گونه پنداشته اند که این گونه آزادی ها و روابط خلاف عرف و شرع، زیر پوشش چادر، اعتراض کم تر و تأثیر بیش تری در پی خواهد داشت؟

کلام آخر
در دوران حاضر، تلویزیون نتوانسته درک درستی از حقیقت حجاب و همین طور تصویر روشنی از افراد محجبه در ذهن مخاطب ایجاد کند؛ چرا که مسئله ی بدحجابی، تنها نمایان شدن یک تار مو نیست، بلکه پدیده ی فرهنگی خطرناکی است که منشأ بسیاری از بیماری های معنوی در جامعه بوده و می تواند باعث بروز بسیاری از معضل های اجتماعی شود. بهتر است که برای شروع ساخت فیلم های تلویزیون، ابتدا نویسنده و کارگردان هایی تربیت شوند که معنای حقیقی عفاف و حجاب را درک کرده و این ارزش برای شان درونی شده باشد؛ پس از آن تصمیم به ساخت فیلمی با موضوع عفاف و حجاب کرد. از آن جا که صدا و سیما، مؤثرترین ابزار برای ترویج فرهنگ عفاف و حجاب است و تلویزیون، زبانی منسجم، گسترده و جهانی است؛ پس به نوعی می تواند اشاعه دهنده ی بدحجابی و بی حجابی باشد. صدا و سیما به صورت مستمر از طریق تولید و پخش فیلم هایی با مضامین خاص، فرهنگ اشرافیت، ثروت اندوزی، خودنمایی و فخرفروشی را به مخاطب القا می کند و مخاطب با دریافت این فرهنگ، الگوپذیری غلطی خواهد داشت. مثلأ خانم بدحجابی که ناهنجاری دارد، در برنامه های تولیدی فردی زیبا، جذّاب و موفق نشان داده می شود. در قسمت های پایانی این فیلم ها، این خانم با توجیه هایی که هرگز در جامعه قابل پذیرش نیست، تغییر ماهیت می دهد و مثلأ فردی مثبت می شود. در برنامه های تلویزیون و سینما، اشرافی گری و بدحجابی به عنوان نماد مدرن نشان داده می شود. در مقابل هرجا که خانه ای کوچک، ساده و بدون مبلمان و با حضور خانم چادری نشان داده می شود، آن خانواده دارای انحطاط فرهنگی معرفی می شود. یا از دیگر سو، پدر خانواده، فردی سابقه دار و سست اراده معرفی می شود یا درگیر اعتیاد و فقر و سایر بزهکاری هاست. آیا این گونه فیلم ها، باعث انزجار مخاطب از چادر نمی شود؟ در هر گوشه ای از فیلم که یک زن چادری نقش بازی می کند؛ فقر هم در کنارش ایستاده و به او پوزخند می زند. پخش این گونه فیلم ها، آیا این نگرش را برنمی انگیزد که حجاب، عامل بدبختی خانواده است؟ این به نوعی تحقیر و تضعیف چادر نیست؟

صدا و سیما در زمینه ی عفاف و حجاب کم کاری کرده و مقوله ی عفاف و حجاب را در برنامه ریزی های بلندمدت خود لحاظ نکرده است. هرچند که در شرایط خاص، در این خصوص گام هایی برداشته شده؛ اما به صورت مقطعی و مختصر به آن پرداخته شده و برنامه ریزی مدوّنی صورت نگرفته است. امید است که با برنامه ریزی دقیق و اجرای آن ها و هم چنین با صرف هزینه های مناسب، آثار رسانه ای تأثیرگذار و قوی ساخته شود که مخاطب را با حقیقت جاویدان فرهنگ ایرانی و ارزش های اسلامی آن، بالأخص چهره ی حقیقی حجاب آشنا سازد و اصحاب رسانه نیز با فرهنگ سازی و برخورد حکیمانه، این معضل اجتماعی را با همکاری و بسیج همگانی ریشه کن کنند.

منابع:
-رفیع پور، فرامرز (1378)، وسایل ارتباط جمعی و تغییر ارزش های اجتماعی، تهران، انتشارات کتاب فرا.

-گیدنز، آنتونی (1381)، جامعه شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، چاپ هشتم، تهران، نشر نی.

-حدادعادل، غلامعلی (1386)، فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی، چاپ هفدهم، تهران، سروش.

-مک کوئیل، دنیس (1383)، درآمدی بر نظریه ی ارتباطات جمعی، ترجمه: پرویز اجلالی، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.

منبع : مجله  پیام زن  بهمن ماه سال 1392 شماره 263 /  نویسنده : معصومه محمدی سیف