تأملی بر سیر تحول حجاب بانوان ایرانی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی

بانوی محجبه و ضرورت توجه به تاریخ
بررسی زندگی بشر و مطالعه ی تحوّلات تاریخی آن، حاکی است که زنان در تمام ادوار تاریخ از یک معیار مشترک برای پوشاندن خویش استفاده نکرده اند. حجاب و اهمیّت رعایت آن برای زن در مسیر گذر تاریخی خود از دوره ای به دوره ی دیگر فراز و فرود بسیاری به خود دیده و متأثر از فرهنگ ها، سلایق حکّام و فشار منتقدان مذهبی گاه تشدید و گاه تخفیف پذیرفته است. در این راستا وضعیت حجاب بانوان ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نمانده و در مسیر تحوّل تاریخی خود تغییرهای بسیاری را تجربه کرده است. نوشتار حاضر با نگاهی گذرا، وضعیت پوشش زنان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا به امروز را برای آگاهی از کم و کیف تغییرات بررسی می کند.

حجاب بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا جنگ تحمیلی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، پای بندی به ارزش های اسلامی و رعایت حجاب و عفاف جان تازه ای می گیرد؛ به گونه ای که ملّت، شاهد گرایش تعداد زیادی از زنان کشور به سمت چادر هستند. بعد از گذشت کم تر از یک ماه از پیروزی انقلاب و حضور زنان بی حجاب در اداره ها و سازمان های مختلف، ناخشنودی انقلابیون از وضعیت موجود تشدید می شود. امام خمینی با ابراز نارضایتی از این شرایط، اولین نطق تاریخی خود را درباره ی مسئله ی حجاب در 15 اسفند 1357 انجام داده و می فرمایند: «در وزارت خانه های اسلامی نباید زن های لخت بیایند. زن ها بروند؛ امّا باحجاب باشند. مانعی ندارد بروند؛ امّا کار بکنند، لکن با حجاب شرعی باشند، با حفظ جهات شرعی باشند» (صحیفه ی امام، ج 6، 328).

پس از موضع گیری صریح حضرت امام خمینیq درباره ی ضرورت پوشش اسلامی برای زنان در عرصه ی اجتماعی، بلافاصله در 16 اسفند 57، موجی از اعتراض ها از سوی زنان بی حجاب در جامعه راه می افتد. عدّه ای رسماً با برپایی گردهمایی و تجمعات اعتراض آمیز در مقابل فرمان امامq می ایستند. اعتراض چند هزار نفری در دانشکده ی فنی دانشگاه تهران، اعتراض کارمندان زن برخی بیمارستان های تهران و زنان شاغل در مخابرات و وزارت امورخارجه بخشی از این اعتراض ها را تشکیل می دهد. آرام آرام درگیری و تشنج میان اقشار مذهبی، به خصوص زنان باحجاب با زنان بی حجاب رو به گسترش می گذارد که محملی را برای افراد مغرض فراهم می کند تا با انگیزه های گوناگون، آتش تنش های اجتماعی را شعله ورتر کنند.

12 فروردین 1358، مردم با رأی بیش از 98 درصدی به جمهوری اسلامی بار دیگر بر خواست خود مبنی بر اسلامی شدن فضای کشور تأکید می کنند. راهپیمایی زنان محجبه در حمایت از گسترش پوشش اسلامی در جامعه برگزار می شود. مبارزه با بی حجابی یک خواست عمومی می شود. ضعف دولت در برخورد با بی حجابی بار دیگر پای مردم را به مسئله باز می کند. برخورد با زنان بی حجاب شدّت می گیرد و دیگر بار عناصر منحرف تلاش می کنند تا با اعمال برخی تندروی ها، هزینه هایی را به انقلابیون تحمیل کنند (صحیفه ی امام، ج 12، 502).

وضعیت حجاب در دوران جنگ تحمیلی
در 13 تیر 1359، امام خمینی در پاسخ استعلام در مورد تعرّض عدّه ای از افراد ناآگاه و احیاناً ضدانقلاب، به بانوان بی حجاب پیامی خطاب به ملّت مسلمان ایران مبنی بر عدم تعرّض به بانوان بی حجاب صادر فرمودند: «ممکن است تعرّض به زن ها در خیابان، کوچه و بازار، از ناحیه ی منحرفان و مخالفان انقلاب باشد؛ از این جهت، کسی حقّ تعرّض ندارد و این گونه دخالت ها برای مسلمان ها حرام است و باید پلیس و کمیته ها از این گونه جریان ها جلوگیری کنند» (صحیفه ی امام، ج 12، 502).

پس از این پیام، از 14 تیر 1359 ورود زنان بی حجاب به اداره ها و سازمان های دولتی ممنوع شده و زنان مؤظف می شوند تا ضمن پوشیدن لباس های آستین بلند، روسری نیز به سر کنند. از رمضان سال 1360 نهادهای نظارتی و قضایی تلاش می کنند تا با وضع قانون ها، با مظاهر منکرات خصوصاً بی حجابی برخورد کنند؛ لذا براساس قانون های جدید، اماکن عمومی مؤظف به نصب تابلوهایی با مضمون «عدم پذیرش افراد بی حجاب» می شوند.

در سال های بعد به دلیل حساسیت مردم و مسئولان، تا حد قابل توجّهی شرایط و فضای کشور به نفع حجاب تغییر می کند؛ اما از سال 1362 معضل بدحجابی جانشین بی حجابی می شود. بار دیگر افکار عمومی نسبت به موضوع حجاب تحریک و برخوردهایی میان مردم و افراد بدحجاب صورت می گیرد. به اعتقاد گروهی در این مقطع، گروه های فمینیستی ایرانیان خارج از کشور، تلاش زیادی کردند تا حوزه ی مباحث فرهنگی و رفتاری خود را به داخل کشور بکشانند. از سوی دیگر، برخی از زنان لائیک هم که به امید تغییر حکومت ایران در آینده ی نزدیک، هم رنگ جماعت شده و صبرشان به سر رسیده بود، به این گروه های فمینیستی لبیک گفتند و قرار بر آن شد که به هر طریق ممکن اعلام وجود کنند؛ اما جو انقلابی و مذهبی کشور هم چنین جنگ و دفاع مقدّس، فرصت بسط چنین مسائلی را به آنان نمی دهد. در سال های جنگ، شور و اشتیاق دینی و انقلابی و احساس نیاز به وحدت در مقابل دشمن، حتّی قبل از تصمیم قانون گذاران، زنان ایران را مشتاقانه و یک پارچه با انتخاب پوشش اسلامی، نه فقط برای انجام یک تکلیف الهی، بلکه به عنوان پرچم دفاع از ارزش های اسلامی و حمایت از فرزندان و شوهران شان که در جبهه ها با خون خود از آن پاس داری می کردند وامی دارد (رمضانی، 1386). هم بستگی اجتماعی در دوران جنگ به حدّی قوی بود که تمامی تلاش های سکولارها را چه در داخل و چه در خارج از کشور ناکام گذاشت و تلاش نشریه های خارجی برای کریه جلوه دادن چهره ی زن ایرانی مسلمان را با شکست مواجه ساخت.

حجاب بعد از پایان جنگ تحمیلی تا به امروز
پس از این دوران، مسئله ی بدحجابی که تا حدّی مرتفع شده، هر از گاهی افکار عمومی و مسئولان را به خود متوجّه می کند؛ تا آن که نفوذ و رشد اندیشه های فمینیستی در جامعه ی ایران قوّت می گیرد. با روی کارآمدن دولت سازندگی، سیاست های فرهنگی ـ اجتماعی جامعه، مسیر دیگری را می پیماید. از سوی دیگر، دولت های غربی از ابتدای دهه ی هفتاد با برنامه ریزی دقیق و پیچیده برای تهاجم فرهنگی در ایران، زمینه ی بدحجابی در بستر جامعه را فراهم می کنند که بر همین اساس، در سال 1371مسئله ی مانتو یا چادر در محافل مختلف طرح می شود. هرچه به سال های پایانی دولت سازندگی نزدیک تر می شویم، شیب بدحجابی در جامعه تندتر می شود و دختران بیش تر به سمت مدگرایی حرکت می کنند (دیده بان، 1393). این امر با روی کار آمدن دولت اصلاحات، طرح شعار آزادی و تفاسیر نادرست از آن (تفاسیر سکولار)، با توسعه ی بدحجابی ادامه می یابد؛ به گونه ای که اعتراض های فراوانی به این امر شکل می گیرد؛ اما ره به جایی نمی برد. شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1382 برای مرهم نهادن بر زخم سرگشاده ی بدحجابی، طرحی را با عنوان «توسعه ی حجاب و عفاف» به تصویب می رساند؛ طرحی که به دنبال احیای پوشش اسلامی در تمامی مراکز دولتی و غیردولتی است.

مردم به امید بهبود شرایط فرهنگی جامعه، در انتخابات سال 84 به سود جریان اصول گرا رأی می دهند؛ و فکر می کنند اقدام های مؤثری برای بهبود شرایط حجاب در جامعه از سوی مسئولان انجام خواهد شد. علی رغم اظهارات تند برخی مقام های دولت اصول گرا درباره ی مسئله ‎ی حجاب، شرایط تغییر چندانی نسبت به دوران اصلاحات نمی کند. نارضایتی علنی مراجع تقلید از رواج بدحجابی موجب می شود تا حجاب دوباره در صدر توجه های جامعه قرار گیرد. اعتراض های دانشجویان در دانشگاه ها به وضعیّت نابه سامان حجاب در مراکز دانشگاهی و راهپیمایی و اعتراض مردم در سراسر کشور نسبت به عدم توجّه به امر حجاب، موجب می شود تا این امر به خواستی عمومی بدل گردد. در پاسخ به این خواست مردمی، اوّلین گام از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی برداشته می شود و قانون گسترش راه کارهای اجرایی عفاف و حجاب در ۱۳ دی ماه 1384 به تصویب این شورا می رسد. قانون یادشده در طراحی سیاست ها و راه کارها و نیز تعیین وظایف تخصصی دستگاه های مربوط به قوه های مقننه و مجریه یک قانون کامل و یک بسته ی جامع است. دولت اصول گرا هفت ماه پس از روی کار آمدن، مأموریّت پیدا می کند برای صیانت از عفت و پاک دامنی در جامعه آن را عملیاتی کند (دیده بان، 1393).

در گام دوم، سردار «احمدی مقدم» فرماندهی نیروی انتظامی، از اجرای طرحی خبر می دهد که در ابتدای اجرا، از آن با نام «امنیّت ناموسی» یاد می کند و مدّتی بعد، نام این طرح به «امنیّت اجتماعی و اخلاقی» تغییر می یابد؛ طرحی که در سال های 1385و 1386 هر روز وارد فازهای جدیدی می شود و گستره ی وسیعی را دربرمی گیرد؛ از برخورد با زنان بدحجاب تا اعدام «اراذل و اوباش»ی که از سوی نیروی انتظامی و مراجع قضایی، مخلان امنیّت و نظم اجتماعی شناخته می شوند. روند روبه رشد بدحجابی بعد از سال 1388 نیز به علّت مسائلی چند که از جمله ی آن می توان به حضور در عرصه های اجتماعی به قیمت تساهل در حجاب، ضعف جامعه پذیری و تربیت اجتماعی، ضعف تعلّق خاطر فرد به جامعه و عدم توّجه به رعایت هنجارهای حاکم بر آن، افزایش شانس ازدواج با خودآرایی، ضعف غیرت مردان و هم چنین عدم صراحت قانون در برخورد ریشه ای با این مسئله (بی‎تفاوتی نسبت به رعایت حجاب)، ادامه یافته است؛ به گونه ای که وضعیّت پوشش امروز بانوی ایرانی، طوری است که هم گذشته ی تاریخی آن را زیر سؤال برده و هم ارزش های اسلامی ـ ایرانی را تحت الشعاع قرار داده است. وضعیّت اسف باری که هر روزه با تلاش شبکه های ماهواره ای برای تبلیغ و ترویج فرهنگ بی حجابی، هم چنین برآورد بودجه های هنگفت توسط غرب برای نابودی کامل حجاب بانوی مسلمان، خاصه بانوی ایرانی بر ابعاد آن افزوده شده و گستره ای جدید از بی مبالاتی نسبت به رعایت حجاب را پیش روی خود می بیند؛ طوری که امروزه بی اعتنایی به رعایت معیارهای حجاب، به مسائل فراروی نظام جمهوری اسلامی مبدّل شده است.

به امید بهبود وضعیت حجاب
وضعیت حجاب بانوان ایرانی صرف نظر از سالیان کوتاه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تا تثبیت آن و دوران جنگ که پوشش بانوان ایرانی متناسب با معیارهای اسلامی و مقتضیات جامعه ی ایرانی است، متناسب با معیارهای اسلامی ـ ایرانی نبوده و نیست و بی تفاوتی به رعایت حجاب روند روبه رشدی داشته است؛ بنابراین برخورد ساده انگارانه با این وضعیّت، تبعات جبران ناپذیری برای نظام اسلامی در پی خواهد داشت و نیازمند تلاشی همگانی و همراهی توأمان مردم و مسئولان برای مقابله و مبارزه ی جدّی با آن است. تحلیل ریشه های اعتقادی فرهنگ عفاف و حجاب از طریق نشست های فکری، ایجاد باشگاه اندیشه؛ حمایت مادی و معنوی از کسانی که راه کارهای بدیعی در زمینه ی توسعه ی فرهنگ عفاف و حجاب دارند و تولیدکنندگان پوشاک متناسب با مقتضیات جامعه ی ایرانی ـ اسلامی می تواند در بهبود وضعیت پوشش موثر واقع شود.

منابع:
رمضانی، رضا (1386)؛ حجاب در ایران، فصل نامه ی بانوان شیعه، سال چهارم.
صحیفه ی امام، جلد ششم و دوازدهم، تهران: مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

منبع : مجله  پیام زن  بهمن ماه سال 1393 شماره 275 / نویسنده : مریم محمّدی