گفت وگو با عشرت شایق، کارشناس امور فرهنگی و اجتماعی

بایسته های پوشش اسلامی در حریم جامعه
زمانی که از نیازها و ضرورت های وجود آدمی سخن گفته می شود داشتن پوشش و لباس نیز در کنار خوراک و سرپناه (مسکن) به عنوان یکی از ملزوم های زندگی آدمی همیشه مورد توجه بوده است. در واقع، یکی از شئونات انسانی که به اندازه ی تاریخ وجودی بشر و گستره ی جغرافیایی آن قدمت دارد پوشش است و از آن جا که انسان ها به دلیل وجود خرد، اندیشه و اختیار نسبت به سایر موجودها برتری داشته و متفاوت اند، توجه به داشتن لباس و پوشش را می توان یکی از همین تفاوت ها دانست. در هرحال، لباس یک نماد فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و ملی برای افراد به حساب می آید.

لباس در زندگی امروزی انسان ها کارکردهای گسترده و متنوع فردی و اجتماعی دارد که نیاز فطری خوداستتاری را می توان از جمله کارکردهای فردی پوشش دانست. افراد با توجه به سلایق، انگیزه ها و فرهنگ حاکم بر محیط، در انتخاب شکل، رنگ و جنس لباس مورد علاقه ی خود اعمال نظر می کنند و از طریق آن به حس خودآرایی و زیبایی دوستی درون شان پاسخ می دهند؛ گرچه متأسفانه امروزه با زیاده روی در پرداختن به این امر، جنبه های منفی پوشش در قالب تجمل گرایی، مدپرستی و خودنمایی نمود بیش تری یافته است که شاید بتوان گفت یکی از علل اصلی آن غفلت از خودآرایی درونی و تهذیب نفس است. در قرآن مجید آمده است: «ای فرزندان آدم! لباسی برای شما فرو فرستادم که برای تان زینت است و شرم گاه تان را می پوشاند؛ اما لباس تقوا بهتر است و...»(اعراف/26).

همان طور که پیش از این هم به آن اشاره شد کارکردهای اجتماعی لباس را نیز نمی توان نادیده گرفت. در واقع در هر جامعه ای نوع و کیفیت لباس زنان و مردان به نوعی تابع شرایط اقتصادی، اجتماعی، اقلیمی و ارزش های حاکم بر فرهنگ آن جامعه است و الگوهای مختلف پوشش، ضمن ایجاد شخصیت و منزلت فردی می توانند بیان کننده ی سنت ها، ارزش ها و نوع فرهنگ حاکم بر جوامع باشند که به عنوان یکی از ابزارهای مهم در جهت تحول در ساختار فرهنگی یک جامعه به کار گرفته می شوند. از سوی دیگر، تمام ادیان الهی به ویژه دین اسلام، به مسئله ی پوشش به عنوان یک نیاز طبیعی و ارزش، توجه خاصی کرده و ابعاد معنوی آن را نیز مطرح کرده اند که به جرئت می توان گفت دیدگاه اسلام در این رابطه منحصربه فرد است. البته ناگفته نماند که مسئله ی پوشش در دین ما، هم برای مردان و هم زنان مورد تأکید است؛ اما پوشش زنان در احکام و تعالیم دین ما با توجه به شرایط متفاوت جسمی، روحی و روانی آن ها نسبت به مردان از اهمیت خاصی برخوردار است که در کنار موضوع های مربوط به روابط میان زنان و مردان مطرح می شود. در هرحال، طبق آن چه در متون دینی، آیه ها و روایت ها و سخن بزرگان و صاحب نظران آمده، معیار مطلوب پوشش زن مسلمان در کلمه ی «حجاب» خلاصه شده است.

ویژگی های لباس از دیدگاه اسلام
در واقع، به طور کلی در دین اسلام علاوه بر احکامی که حدود پوشش زنان و مردان را مشخص کرده است، احکام دیگری نیز وجود دارد که نوعی معافیت را در حدود پوشش مطرح می کند و هم چنین احکامی که برای پوشش، مشخصه ها و ویژگی هایی را مدنظر دارد. «به طور مثال، پوشیدن لباس هایی که مخصوص زنان است، برای مردان و بالعکس پوشیدن لباس های مخصوص مردان برای زنان، بنابر احتیاط واجب، جایز نیست»(طبرسی، ج3، ص246، باب9، عدم جواز تشبه النساء بالرجال). طبق نظر بزرگان دین حرمت این مسئله، علل گوناگونی می تواند داشته باشد که یکی از مهم ترین حکمت های آن جلوگیری از تشابه دو جنس زن و مرد است که به تدریج می تواند زیان های گوناگونی را در خانواده و اجتماع پدید آورد. ویژگی دیگری که به آن اشاره شده، عدم تشابه به کفار در پوشش است. یعنی این که مسلمانان در لباس، کفش، کلاه، انگشتر، گردنبند و سایر پوشیدنی ها خود را شبیه کافران نسازند. حضرت علی(ع) می فرماید: «کم می شود کسی خود را شبیه قومی سازد و اندک اندک از آن ها نشود»(نهج البلاغه، کلمات قصار، 207).

همان طور که گفته شد بخشی از این توصیه ها و احکام، مربوط به رعایت حدود پوشش اسلامی ا ست که در خصوص زنان پوشش تمام اندام بدن را در برمی گیرد و نیز پرهیز از خودآرایی و جلوه گری نامشروع به ویژه در برابر نامحرمان است. به کارگیری رنگ های روشن و در عین حال سنگین و غیرزننده که موجب جلب توجه نشود، پارچه های نرم و لطیف و در عین حال غیرنازک که بدن نما نباشند از دیگر توصیه های اسلام در خصوص پوشش زنان است. البته باید گفت که به کارگیری شکل و مدل، رنگ و جنس لباس ها در شرایط متنوع محیطی و در میان اقوام و قبائل مختلف با هم متفاوت است. لذا یک تعریف جامع و مشخصی را برای الگوی پوشش تمامی زنان مسلمان نمی توان ارائه کرد. به همین خاطر، به لحاظ اهمیت و حساسیت این مسئله، اسلام قواعد کلی را برای تبیین الگوی مناسب پوشش زنان ارائه کرده است که این الگوها تأثیر عمیق و گسترده ای را بر فرهنگ پوشش بانوان ایرانی داشته است.

توجه به دو مفهوم پوشش و حجاب
«عشرت شایق» کارشناس مسائل فرهنگی و اجتماعی در این خصوص می گوید: «پوشش در قالب حجاب در دین ما تعریف شده است و بیش تر به معنای مانع و پرده است. البته هر پوششی را هم نمی توان حجاب دانست. در هرحال، پوشش برای زن مسلمان دارای دو بُعد ایجابی و سلبی است. بُعد ایجابی آن، وجوب پوشش بدن و بُعد سلبی آن، حرام بودن خودنمایی به نامحرم است و این دو بُعد باید در کنار یک دیگر باشد تا حجاب اسلامی محقق شود. گاهی ممکن است بُعد اول باشد ولی بُعد دوم نباشد، در این صورت نمی ‎توان گفت که حجاب اسلامی محقق شده است.»

وی ادامه می دهد: «در واقع باید بگویم در مورد حجاب، با دو عنوان کلی مواجه هستیم؛ عنوان اول که همان پوشش است؛ یعنی این که زن بدنش را (به جز صورت و دو دست) بپوشاند(سجستانی، ج2، ص383). البته در مورد این حکم، بعضی از فقها رعایت احتیاط می کنند و پوشاندن دست و صورت را هم واجب می دانند؛ اما اکثر علما قائل به جواز آشکار ساختن دست و صورت برای زن هستند و برای صحت نظر خود به این آیه ی شریف استناد می جویند: «و زیورهای خود را آشکار نگردانند؛ مگر آن چه که طبعاً از آن پیداست.» بنابراین، بر زن واجب است که تمام بدنش را بپوشاند؛ یعنی لباسی بر تن کند که آن را پوشش دهد و بدن نما نباشد و عنوان دوم، حجاب است. حجاب، یعنی خودآرایی نکردن (بزک نکردن)؛ چراکه خداوند بزرگ فرموده است: «و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت های خود را آشکار نکنید.» بنابراین، زنی که وارد جامعه می شود نباید تنها به پوشاندن بدن خویش اکتفا کند؛ بلکه حتی با پوشاندن بدن، در صورتی که خود را آراسته (بزک) کرده و دست و صورتش را زینت داده باشد یا با وسایل آرایش و لباس های آرایش دهنده، خودآرایی کرده باشد، جایز نیست وارد محیط اجتماعی (مختلط) شود. چراکه این گونه کارها، شأن زنانگی زن را در قالبی ویران گر نشان می دهد. در حالی که حضور زن در جامعه باید به گونه ای باشد که به طور طبیعی انسان بودن او را نمایان سازد. اسلام می خواهد که زن با لباس ویژه ی خویش از منزل خارج شود، درست همان طور که مرد باید با لباس مخصوص خود وارد جامعه شود؛ چراکه اجتماع های مختلط، عرصه ی عرضه ی مدها، لباس ها، زینت ها و تهییج جنسی نیست.

«شایق» ضمن تقسیم بندی مفهوم حجاب تصریح کرد: «نباید فراموش کرد که حجاب تنها مختص بخش هایی از بدن نیست؛ بلکه باید حجاب در چشم، گفتار، رفتار و حتی صدا هم داشت. در سوره ی نور اشاره شده است که: «ای رسول ما! به مردان مؤمن بگو تا چشم ‎ها را از نگاه ناروا بپوشند»(نور/ 30). «ای رسول! به زنان مؤمن بگو تا چشم ‎ها را از نگاه ناروا بپوشند»(نور/ 31). هم چنین در مورد حجاب در گفتار آمده که: «پس زن ها نازک و نرم با مردان سخن نگویید؛ مبادا آن که دلش بیمار (هوا و هوس) است، به طمع افتد»(احزاب/ 32). در واقع، برای حضور در اجتماع چه اجتماع کوچک خانواده و چه اجتماع بزرگ جامعه باید حجاب رفتاری هم داشت. به زنان دستور داده شده است به گونه ‎ای راه نروند که با نشان دادن زینت ‎های خود باعث جلب توجه نامحرم شوند «و آن طور پای به زمین نزنند که خلخال و زیور پنهان پاهای شان معلوم شود»(نور/ 31). در هرصورت، از مجموع مباحث طرح شده به روشنی استفاده می ‎شود که مراد از حجاب اسلامی، پوشش و حریم قائل شدن در معاشرت زنان با مردان نامحرم در انحای مختلف رفتار، مثل نحوه ی پوشش، نگاه کردن، حرف زدن و راه ‎رفتن است. بنابراین، حجاب و پوشش زن به منزله ی یک حاجب و مانع در مقابل افراد نامحرم است.»

به گفته ی این کارشناس «بعد دیگری از حجاب هم وجود دارد که به لحاظ مفهومی، با حجاب ارتباط پیدا می کند اگرچه در شکل، شاید با حجاب مرتبط نباشد و آن حجاب در صدا است. اسلام، زن را از سخن گفتن با مردان و در برابر مردان باز نداشته است و زن می تواند در مناسبت ها و مراسم عمومی و اجتماعی یا سیاسی که به مشارکت در آن فرا خوانده می شود سخن گوید یا فریاد برآورد و حتی در موقعیت های حماسی که می خواهد توده ی مردم را به نبرد تشویق کند ناله برآورد؛ اما اسلام نمی پسندد که زن با نرم کردن صدا و یا نازک و آهنگین نمودن صوتش، موجب تهییج و برانگیختن احساس های غریزی دیگران شود. در واقع، سخن گفتن زن با عشوه و ناز به گونه ای فریبنده و فتنه گرانه، عناصر تحریک را تقویت می کند و موجب شیفتگی جنس مذکر می شود.» فقها می گویند: «برای زن جایز نیست صدای خود را چنان خوش آهنگ و نازک و نرم کند که موجب تحریک شود. این همان چیزی است که ما از آن به (حجاب در صوت) تعبیر می کنیم.» بنابراین، همان طور که پیش از این هم به آن اشاره کردم برای حضور در جامعه، تنها معیار پوشش ظاهری تمام بدن نیست؛ گرچه این مسئله بسیار حائز اهمیت است؛ اما باید برای داشتن روابط اجتماعی سالم آن پرده ها برداشته نشود.»

رعایت حد پوشش و پرهیز از خودآرایی نامشروع
وی در ادامه خاطرنشان کرد: «به طور کلی تمامی مباحث مطرح شده در باب حجاب و پوشش اسلامی زنان بر دو محور اساسی استوار است؛ نخست رعایت حد پوشش به معنای حفظ عورت و دیگری پرهیز از خودآرایی نامشروع است. که در خصوص رعایت حد پوشش، اسلام از زنان خواسته است که حدود پوشش اسلامی را به منظور حفظ عورت خود رعایت کنند. با توجه به روایت ها و تفاسیر آیه های قرآن کریم، عورت زن، تمامی اعضای بدن او به جز قرص صورت و دو دست است و لذا الگوی پوششی مورد استفاده زنان باید به گونه ای باشد که بتواند این حدود را تأمین کند. در تفسیر استثنای آیه «الا ما ظهر منها»؛ یعنی آن مقداری که زنان در پوشش خود می توانند آشکار کنند، به احادیث متعددی استناد شده است که از آن جمله می توان به حدیثی از پیامبر اسلام(ص) در برخورد با اسماء دختر ابوبکر، اشاره کرد که فرمود: «ای اسماء! همین که زن به حد بلوغ رسید سزاوار نیست چیزی از بدن او دیده شود، مگر این و اشاره فرمود به چهره و قسمت مچ به پایین دستش.» پوشش زنان باید طوری باشد که بتواند برجستگی های اندام بدن او را بپوشاند و از سوی دیگر، بدن نما نباشد؛ یعنی پارچه ی آن، اندام بدن را نمایان نسازد. هم چنین در خصوص مظاهر خودآرایی نیز باید بگویم که شامل زیورآلات زنانه اعم از گردنبند، گوشواره، خلخال، بازوبند، دست برنجی، تاج، آرایش کردن سر، صورت، دست ها و پاها، استعمال عطر و پوشیدن لباس های فاخر، زننده و زینتی که باعث جلب توجه شود است که زنان بهتر است برای ورود به اجتماع و این که کم تر دچار مشکل ها و آسیب ها شوند این موارد را رعایت کنند.»

توصیه به استفاده از روسری، مقنعه و شلوار
«شایق» بیان داشت: «علاوه بر معیارها و احکام مطرح شده در حدود پوشش اسلامی، برخی از مصادیق پوشش زنان در قالب آیه ها و روایت ها بیان شده است که از آن جمله می توان به «جلباب»، «خمار» و «سراویل» اشاره کرد. در سوره ی نور از زنان خواسته شده است که از پوشش «خمار» به درستی استفاده کنند؛ «روسری های خود را بر سینه ی خود افکنند تا گردن و سینه با آن پوشیده شود.» معنای خُمر در این آیه «روسری» است. هم چنین در سوره ی احزاب شکل دیگری از پوشش به زنان معرفی می شود: «یعنی جلباب های خود را بر خویش افکنند.» جلباب در این آیه بنابر تفاسیر، نوعی مقنعه است که از روسری بزرگ تر و از چادر کوچک تر است و سر و سینه ی زن را با پوشش وسیع خود می پوشاند. درباره ی استفاده از شلوار نیز پیامبر اسلام(ص) فرموند: «خدا رحمت کند زنانی را که شلوار می پوشند.» هم چنین در حدیث دیگری فرمودند: «ای مردم! شلوارها را برای پوشش برگیرید؛ زیرا آن ها پوشاننده ترین لباس هاست و به وسیله ی آن حجاب زنان خود را هنگام خروج از خانه حفظ کنید»(محمدی ری شهری، ج 2، ص25).

حجاب حق الهی
این کارشناس مسائل فرهنگی و اجتماعی در پایان گفت: «متأسفانه شبهه ای که در ذهن بعضی افراد وجود دارد این است که خیال می کنند حجاب برای زن محدودیت و حصاری است که خانواده برای او به وجود آورده است. بنابراین حجاب را نشانه ی ضعف و محدودیت زن می دانند. راه حل این شبهه در بینش قرآن کریم این است که زن باید کاملاً درک کند که حجاب او تنها مربوط به خود او نیست تا بگوید من از حق خودم صرف نظر کردم. هم چنین مربوط به مرد هم نیست تا مرد بگوید من راضی هستم و همین طور مربوط به خانواده نیست که اعضای خانواده رضایت دهند. حجاب زن، حق الهی است. حرمت زن، اختصاص به خود زن دارد نه شوهر و نه خانواده اش. همه ی این ها اگر رضایت بدهند قرآن راضی نخواهد بود؛ چون حرمت زن به عنوان حق الله مطرح است و خدای سبحان زن را با سرمایه ی عاطفه آفرید که معلم رقت باشد و پیام عاطفه بیاورد و اگر جامعه ای این درس رقت و عاطفه را ترک کرد و به دنبال غریزه و شهوت رفت، به همان فسادی مبتلا می شود که در غرب ظهور کرده است. بنابراین، کسی حق ندارد بگوید من به نداشتن حجاب رضایت دارم. زن از نظر قرآن به عنوان «امین حق الله» مطرح است؛ یعنی این مقام و این حرمت و حیثیت را خدای سبحان که حق خود اوست به زن داده و فرموده این حق مرا، تو به عنوان امانت حفظ کن. اگر این امر رعایت شود، جامعه به صورتی درمی آید که قرآن در آن حاکم است. جامعه ای که قرآن در او حاکم باشد، جامعه ی عاطفه به حساب می آید.»

منابع:
- قرآن کریم.

- نهج البلاغه.

- طبرسی، محقق میرزا حسین (1408)، مستدرک وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت.

- سجستانی، سلیمان بن الاشعث (1410)، سنن أبی داود، بیروت، دار الفکر، بیروت.

- محمدی ری شهری، محمد (1362)، میزان الحکمه

منبع : مجله  پیام زن  بهمن ماه سال 1392 شماره 263 / نویسنده : سمیه سمیعی