عبدالهادی حائری، پژوهشگر و یکی از چهره‌های شاخص در این حوزه شناخته می‌شود که تاثیر بسیاری بر تاریخ‌نگاری معاصر داشت. آموزش رمز و رازهای تاریخ پژوهی او سبب شد تا بسیاری از دانشجویان را در این مسیر سوق دهد که همچون خود وی در وادی تاریخ معاصر ایران گام بردارد.

تابستان امسال مصادف با بیست و هشتمین سالگرد درگذشت عبدالهادی حائری مورخ و استاد دانشگاه است. کمتر محقق تاریخ معاصر را می توان سراغ داشت که با تالیفات این استاد آشنا نباشد. به ویژه ۲کتاب وی، «تشیع و مشروطیت در ایران و نخستین رویارویی اندیشه گران ایران با دورویه تمدن بورژوازی غرب» در سال های گذشته مورد توجه محققان و منتقدان داخلی و خارجی قرار گرفت. در دوران بستری در بیمارستان، حائری که علاقه فراوان به تحقیق و نوشتن داشت، شروع به نگاشتن زندگینامه خود کرد که حاصل آن کتاب «آن چه گذشت... نقشی از نیم قرن تکاپو» است. حائری ترجیح داد تا زندگینامه خود را در قالب فردی سوم شخص با نام «امید» در ۱۶ فصل برای خواننده روایت کند. نویسنده در کتاب خود تنها از زندگی خود سخن نمی گوید، بلکه به جنبه های اجتماعی و دینی دوره خود اشاره دارد.

زندگینامه عبدالهادی حائری

عبدالهادی حائری فرزند دوم میرزا احمد حائری از افراد پرهیزکار و زاهد زمان خود و نوه شیخ عبد الکریم حائری یزدی موسس‌ حوزه علمیه قـم در ۱۳۱۴ خورشیدی در قم چشم به جهان گشود. مدتی قبل از این‌، پس‌ از تصمیم شـیخ عبد الکریم‌ حائری مـبنی بـر اقامت در اراک، مامور انتقال خانواده ایشان از عتبات به اراک‌ و سپس قم شد و این امر سبب‌ اقامت دایم او در ایران و در جوار شیخ عبد الکریم شد.

استاد حائری با تـوجه به شئونات خانوادگی و گرایشات‌ مرسوم زمانه از مراحل اولیه آموزش های خود و مقدمات درس‌ های بعدی تحصیل‌ صرف‌نظر کرد و به ناگزیر جهت گذران‌ زندگی به کار در حرفه‌های مختلفی چون تصدی امور خدمات قرائت‌خانه قم و نیز اشتغال در اداره بهداشت‌ این شهر که توأم با انجام ماموریت‌هایی جهت‌ واکسن در روستاهای اطراف قم بود، پرداخت.

حائری با وجود تن دادن به مشاغل مختلفی جهت‌ گذران زندگی خود، از فراگیری دانش غافل نماند و با کمک‌ برخی از دوستان و آشنایانش‌، به‌ ویژه استاد عبد الحسین‌ حائری، پس از تحمل مرارت‌های فراوان، از طریق شرکت در آزمون‌های متفرقه، موفق به اخذ دیپلم‌ ادبی شد. اما دوران جوانی استاد حائری‌ جدای‌ از اشتغال در حرفه‌های متفاوت و پی‌گیری‌ مطالعات‌ و تحصیل‌ نامنظم با تحولات اجتماعی و سیاسی اواخر دهه ۱۳۲۰ خورشیدی که بسیاری از جوانان حساس به امور پیرامون خود را تحت تاثیر قرار می‌داد، مقارن بـود. از این رو او به صورتی‌ فعال وارد صحنه کـشاکش‌های سیاسی که آن روزگار در سطح شهر قم وجود داشت شد و با تالیف و چاپ مقالاتی‌ در موضوعات مختلف‌ سیاسی‌، فرهنگی‌ و اجتماعی در روزنامه‌های محلی  قم (مـانند روزنـامه اسـتوار،پیکار مردان و...و یا مجلاتی چون مجله مسلمین، نـور دانش، حیات مسلمین و...) به صورت موثر با جریان ها و تحولات‌ آن روزگار همراه‌ شد.(۱)

فعالیت های سیاسی حائری

اوج تکاپوهای سیاسی این دوران‌ و در جریان مربوط بـه‌ انتخابات‌ دوره هفدهم‌ مجلس شورای ملی وقت بود که استاد حائری و برخی از جوانان فعال‌ قم‌ به علت تخلفات انتخاباتی‌ در مجلس شورای ملی وقت دست به تحصنی‌ بی‌فرجام‌ زدند. تجربه های ناگوار سیاسی و اجتماعی و برخی ناملایمات‌ دیگر زندگی سبب شد، استاد زادگاه را ترک‌ و به‌ تهران‌ برود و وارد خدمت نظام شود. در پی تلاش‌های مستمر برای ادامه تحصیل در ۱۳۳۷‌ خورشیدی وارد دانشکده‌ معقول و منقول یا دانشکده الهیات شد. پس از پایان تحصیل، چند شغل‌ مختلف‌ را در مدت کوتاهی تجربه کرد و عاقبت جـذب اداره بهداشت و جهت‌ ادامه‌ خدمت به خراسان و مشهد اعزام شد. استاد حائری در مدت اقامت‌ خود در مشهد علاوه بر تصدی‌ مشاغل مختلف در اداره کل بهداشت استان، فعالیت‌های فرهنگی و علمی خود را نیز پی‌گرفت‌، به‌ گونه‌ای‌ که در این مقطع توانست تا کتاب اشک را تالیف‌ و کتاب‌ این مقفع اثر حنا الفاخوری را ترجمه و چاپ کند.

به علاوه‌، استاد حائری در این دوره زندگی، از معاشرت‌ پربار و به یادماندنی حلقه‌هایی از دوستان فاضل و صمیمی‌ خود در مشهد نیز بهره‌مند بود. استاد سید جلال الدیـن آشتیانی‌ یکی‌ از معاشران دائمی استاد حائری بود که‌ سرانجام‌ با تشویق‌ها و تسهیلاتی که وی‌ در راستای ادامه تحصیل‌ استاد حائری فراهم آوردند، سبب‌ شد در ۱۳۴۳ خورشیدی امکان دستیابی او به‌ بورس‌ تحصیلی یکی از دانشگاه های عملی‌ شود.(۲)

استاد حائری‌ پس‌ از عزیمت به کانادا تحصیلات خود را ابتدا در مقطع فوق‌لیسانس شروع و پس‌ از مدتی از پایان‌نامه خود با عنوان «نقش خواجه‌ نصیر الدین طوسی در یورش مغولان بـه بـغداد» با امتیاز عالی، دفاع کرد. موفقیت‌ درخشان‌ تحصیلی و پژوهشی‌ او، امکان ورود به دوره دکتری در گرایش اسلام‌شناسی‌ در همان دانـشگاه را برای او فراهم‌ کرد، استاد حائری‌ اکنون‌ فرصتی‌ مناسب یـافته بود تا یکی‌ از موضوعات مهم‌ فکری خود در خصوص مسایل جامعه جدید ایران، یعنی‌ مـقوله برخورد و چگونگی‌ رویارویی ۲ دنیای شـرق و غرب‌ و خاصه‌ ایـران‌ را مورد پژوهـش‌ قرار دهد. بنابراین موضوع‌ پایان‌نامه‌ تحصیلی خـود را «تـشیع و مشروطیت در ایران‌ و نقش ایرانیان مقیم عراق» قرار داد و پس از انجام‌ پژوهشی گسترده در این خـصوص، عاقبت‌ در ‌ ۱۳۵۲‌ خورشیدی با موفقیت از آن‌ دفاع کرد.

پایان تحصیلات دانشگاهی استاد حائری، مسأله ماندن‌ در غرب یا بازگشت به ایران را برای‌ وی‌ جدی‌تر ساخت. سـرانجام اسـتاد تـرجیح داد تا پیشنهادات دانشگاه های کـانادا و بـرکلی در کالیفرنیا را برای‌ تدریس زبان و ادبیات فارسی قبول و ماندگار شود.

استاد حائری همزمان با تحصیل‌ در دوره دکتری، برخی‌ دستاوردها و نـتایج پژوهـشی خود را نیز در مجامع علمی و فرهنگی مـعروف غـرب، مانند سـمینارهای خـاورشناسی در اروپا و آمریکا و نیز مجلات تخصصی و معتبر ارایه کرد. آشنایی و تبادل‌ آراء‌ و نظرات استاد با ایران‌شناسان و اسلام‌شناسان مشهور دنیا تجربیات علمی و فرهنگی‌ بسیاری برای وی به ارمغان آورد.

بازگشت به ایران و مسوولیت های فرهنگی

استاد حائری سرانجام در ۱۳۵۷ خورشیدی به ایران‌ بازگشت و در گروه تاریخ‌ دانشکده‌ ادبیات و علوم‌انسانی‌ دانشگاه فردوسی مشهد، سال‌های متمادی عهده‌دار تدریس درس های مختلفی چون؛ «تاریخ خاورمیانه، تاریخ‌ کشورهای اسلامی در ۲ سـده اخـیر، مـتفکرین عهد قاجار، نهضت مشروطیت، تاریخ احزاب سیاسی‌ ایـران‌ و تاریخ مـعاصر ایـران» بود. در ۱۳۵۸ خورشیدی پایان‌نامه دکتری خود را به فارسی‌ برگرداند و به چاپ رسانید. آنگاه از فرصت بدست آمده استفاده‌ کرد و طرح گسترده پژوهشی‌ خود را با عنوان: «نخستین رویارویی های اندیشه‌گران ایران با ۲ رویه تمدن‌ بورژوازی غرب» آغاز کرد و عاقبت جلد نخست آن(بخش مربوط به ایران) را در ۱۳۶۷ خورشیدی انتشار داد. براساس‌ طرحی‌ که در ذهن استاد شکل‌ گرفته بود، مراحل و مجلدات بعدی این‌ تـحقیق مـفصل، این موضوع را درباره سایر کشورهای اسلامی پیگیری می‌کرد. او در سفرهای علمی و تحقیقاتی داخل و خارج‌ از کشور خود، مطالب‌ لازم جهت به انجام‌ رساندن دیگر قسمت‌های این تحقیق را نیز جمع‌آوری کرده بـود، اما متاسفانه زندگی‌ فرصت را از وی ربود و بسیاری از یادداشت‌ها و مقالات و دست‌نوشته‌های او به‌ دلیل‌ دست به دست شدن‌ها، دچار سرنوشت نامعلومی شد. کتاب نخستین رویارویی های اندیشه‌گران‌ ایران با ۲ رویه تمدن‌ بورژوازی غرب، جایزه کتاب سال‌ جمهوری اسلامی ایران در ۱۳۶۸ خورشیدی را دریافت‌ کرد.(۳)

حائری در مدت‌ اقامت در ایران پژوهش‌های دیگری را نیز به ثمر رساند که از آن جمله می‌توان به شناسایی و ارایه برخی از مداخل مغفول‌ مانده در دائره المعارف اسلام‌ و نیز همکاری پژوهشی با دائره المعارف ایرانیکا اشاره کرد. تلاش‌های علمی و آموزشی حائری سبب شد در سال های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۱ خورشیدی به عنوان استاد نمونه دانشکده‌ ادبیات‌ و علوم‌انسانی دکتر شریعتی مشهد برگزیده شود و رتبه استادی خود را نیز دریافت دارد.

آن چه گذشت... نقشی از نیم قرن تکاپو

استاد حائری که در دوران بستری در بیمارستان، علاقه فراوان به تحقیق و نوشتن داشت، شروع به نگاشتن زندگینامه خود کرد. در پیشگفتار هدف از نگارش چنین بیان شده است: «این کتاب به جوانانی که می پندارند تا وسایل مادی و اطمینان بخش کار پیشاپیش فراهم نشود، موفقیت به دست نمی آید، آشکارا نشان می دهد که آنان اندیشه درستی ندارند، زیرا تنها ضامن کامیابی انسان ها باور داشتن به درستی راه، تلاش پیگیر در راه دستیابی به هدف، رایزنی با افراد درست اندیش و نیک خواه، بی اعتنایی به سخنان ناامیدکننده افراد بدخواه و ستیز پیگیر اما آرام با موانعی است که در این راه پدید می آید.»

کتاب آن چه گذشت را می توان به ۲ بخش کلی تقسیم کرد: بخش مربوط به زندگی «امید» در ایران و دیگری دوران حضور وی در خارج تا بازگشت به ایران و فعالیت در دانشگاه. در بخش نخست حائری ابتدا به توصیف خانواده و فضای اجتماعی و فرهنگی قم در دوره رضاخان می پردازد. همچنین وی مشاهدات خود را از واقعه کشف حجاب و سخت گیری ماموران حکومت با زنان با حجاب از جمله خواهرش توصیف می کند. حائری به خوبی تاثیر روش سخت گیرانه پدرش را در شکل گیری شخصیت آینده اش تشریح می کند.(۴)

نویسنده در کتاب خود تنها از زندگی خود سخن نمی گوید، بلکه به جنبه های اجتماعی و دینی دوره خود اشاره دارد. نهضت ملی شدن نفت یکی از نقاط مهم در زندگی حائری است. 

در آن چه گذشت، خواننده به جز اطلاع از وقایع ایران، هم زمان با حوادث بین المللی در آن زمان آشنا می شود. حائری در بیشتر بخش های کتاب از اشخاص مختلف یا نام نمی برد یا با نام مستعار از آنان یاد می کند. اما در فصل هشتم که به دوران حضور «امید» در دانشکده معقول و منقول پرداخته به طور مستقیم از استادان آن دانشکده نام برده شده و فعالیت آن ها مورد نقد مستقیم قرار گرفته است. او تنها از روش تدریس عبدالحسین زرین کوب و مرتضی مطهری با نیکی یاد می کند و علاقمند شدن خود به رشته تاریخ را نتیجه تکلیف تحقیق زرین کوب می داند.

بخش دوم به خاطرات «امید» به دوران تحصیل در کانادا و عنوان استادی در آمریکا اختصاص دارد. در۲ فصل پایانی کتاب، حائری خاطرات خود را از بازگشت به ایران و فعالیت در دانشگاه فردوسی مشهد بیان می کند. توصیف او از فضای کلاس های دانشگاه و سیاست بازی دانشجویان پس از انقلاب خواندنی است. در ادامه حائری به فعالیت های علمی خود در دهه ۱۳۶۰ و درگیرشدن خود با بیماری دهشتناک سرطان می پردازد. کتاب آن چه گذشت، تنها یک کتاب خاطرات شخصی صرف نیست. حائری با دقت و تبحری خاص زندگی خود را در بستر حوادث سیاسی و اجتماعی ایران معاصر برای خواننده بازگو می کند. عجیب این که برخلاف رسم معمول خاطره نویسی، در قسمت هایی حائری به انتقاد روان شناسانه از عملکرد خود پرداخته است. بنابر نظر یکی از استادان روان شناسی، این صراحت و پرده گشایی «در میان خاطره نویسان و اتوبیوگرافی نویسان کم نظیر و احتمالاً بی نظیر است. کتاب آن چه گذشت در میان کتاب های خودنگاشته از ارزش ویژه ای برای مطالعه برخوردار است.(۵)

سرانجام

سرانجام استاد حائری، پس از تحمل و رویارویی با بیماری سخت و عوارض‌ دشـوار ‌آن، عـاقبت در تیر ۱۳۷۲ خورشیدی جمع همکاران، دوست‌داران و شاگردان خود را در غم و اندوه فرو برد. ویژگی‌های شخصیتی استاد حائری‌ و نیز جنبه‌های‌ ارزشمند پژوهشی و تحقیقی آثار وی، پیوسته نظر تحسین و توجه جامعه تاریخدان و نـیز کارشناسان سایر رشته‌های آشـنا بـه مباحث علم تاریخ و خاصه‌ تاریخ‌ جدید ایران و خاورمیانه را جلب کرده است. به نظر عده‌ای‌ از اهل نظر، گذشت سالیانی چند از درگذشت او، امکان‌ ارایه یک ارزیابی و نقادی علمی از آثار و نظریات وی‌ را فراهم‌ آورده است.  

منابع:

۱- حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر،۱۳۶۰

۲- حائری، عبدالهادی، نخستین رویارویی اندیشه گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران، امیرکبیر،۱۳۶۷

۳- حائری، عبدالهادی، آن چه گذشت... نقشی از نیم قرن تکاپو، تهران، انتشارات معین، ۱۳۷۲

۴- اسپراکمن، پال، «رویارویی یک شهروند معمولی با دو رویه ایران شناسی آمریکا» در مجله ایران شناسی، سال نهم، ش۴، زمستان ۱۳۷۶، ص۷۹۷

۵- جلالی، محمدرضا، «نگاهی روان شناختی به شخصیت، افکار و آثار دکتر عبدالهادی حائری، در خودآگاهی و تاریخ پژوهی؛ صص۲-۱۰۱