محمد خزائلی دانشمند و محقق نابینای معاصر و بنیانگذار انجمن حمایت از نابینایان به شمار می رفت که بیشتر عمر و وقت خویش را به تأسیس چندین مؤسسه فرهنگی بزرگ و غنی و تالیف آثار متعدد در راه آموزش و احقاق حقوق و اعتلای فرهنگ و ایجاد اشتغال و... نابینایان صرف کرد.

ما در ایران بزرگان زیادی داشته‌ایم اما خزائلی یکی از بزرگترین‌ها و از مهم‌ترین دارایی‌های ایران زمین است. حتی در کانون دکتر خزائلی، بزرگان زیادی به جامعه ایران معرفی شدند که هر کدام اهمیت خاص خود را دارند. او درک روشن و کاملی از جهان داشت و همه جزئیات را متوجه می‌شد. این بخشی از سخنان حجت الاسلام سید محمود دعایی مدیرمسوول روزنامه اطلاعات در توصیف محمد خزائلی بود.
 

زندگی نامه و تحصیلات

محمد خزائلی در ۱۲۹۳ خورشیدی در کرهرود اراک دیده به جهان گشود و در حالی که تنها چهار سال داشت به علت ابتلا به بیماری آبله، بینایی‌ خود را از دست داد اما این ناتوانی مانع رشد وی نشد و با وجود نابینایی مطلق از پنج سالگی در مدرسه مخصوص نابینایان به تحصیل پرداخت. بعد از پایان دوران دبستان، تحصیلات متوسطه خود را در دبیرستان صمصامی اراک گذرانید و دیپلم خود را در رشته ادبیات با گذرانیدن امتحانات متفرقه در تهران اخذ کرد، او به کمک حافظه نیرومندش در امور درسی به سرعت پیشرفت کرد و موفق به اخذ ۲ درجه لیسانس و دکتری در رشته‌های حقوق، حکمت و فلسفه از دانشگاه تهران شد. رساله دکتری حقوق او کتابی است با عنوان مسوولیت مدنی کارفرما ناشی از عمل کارگر که کتاب تحقیقی ارزنده ای است.

خدمات و فعالیت های فرهنگی

خزائلی بعد از پایان تحصیلات به عنوان معلم در شهرستان های گلپایگان و اراک به تدریس پرداخت. نحوه تدریس وی در درس هندسه چنان بود که تعجب و تحسین وزیر فرهنگ وقت را برانگیخت و موجب اعطا مدال درجه اول علمی به وی شد. خزائلی سپس یک واحد بزرگ فرهنگی را که در آن درس های متوسطه و دانشگاه تدریس می شد، تاسیس کرد. اقدام خزائلی در تأسیس چنین مؤسسه فرهنگی عظیم و غنی، خدمت با ارزشی به فرهنگ کشور کرد به گونه ای که هزاران جوان، تحصیلات خود را در آن مؤسسه به پایان بردند. خزائلی نه تنها در راه نشر فرهنگ و معارف ایران تلاش کرد، بلکه در راه بهزیستی و بهسازی جامعه نابینایان ایران نیز خدمات ارزنده ای کرد. در واقع خزائلی بیشتر عمر خود را صرف خدمت به بهبود وضعیت نابینایان در ایران کرد که تأسیس چند مرکز آموزشی برای نابینایان و تألیف چند مجله و کتاب برای آنها، تنها بخشی از این خدمات به‌شمار می رفتند. البته خدمات وی تنها به ایران محدود نشد، بلکه خزائلی در جهت رفاه نابینایان در سطح جهان نیز فعالیت‌های چشمگیری داشت و از اعضای کمیته اجرایی خاورمیانه در شورای ملی رفاه نابینایان و اتحادیه بین‌المللی نابینایان بود.

خزائلی نخستین فردی بود که «انجمن هدایت و حمایت نابینایان ایران» و سپس «آموزشگاه نابینایان بزرگسال» را تأسیس کرد و یک لحظه از تلاش در عرصه تعلیم و تربیت غافل نماند و عمر خود را در گرو تحصیل و تدریس علم و دانش نهاد.  خزائلی همچنین در ۱۳۴۸ خورشیدی «مجله روشندل» را برای اشاعه اخبار مربوط به نابینایان ایران و جهان منتشر کرد و از مؤسسات نابینایان کشورهای سیلان، هندوستان، فرانسه، جمهوری فدرال آلمان، عربستان سعودی، جمهوری دمکراتیک آلمان، روسیه و اسپانیا با هدف گسترش فعالیت‌های نابینایان ایران بازدید کرد. وی همچنین مدتی به نمایندگی مجلس شورای ملی رسید اما پس از آن از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت و به امور فرهنگی پرداخت.

آثار و تالیفات

خزائلی علاوه بر اینکه به آموزش بنیادها و نهادهای ادبی خدمتی بسزا کرد، آثار بی نظیری از خود بر جای گذاشت، تألیفات او درباره اعلام و احکام قرآن، حکمت مشاء، منطق، فلسفه شرق، منطق نظری و عملی از جمله منابع و مأخذ تحقیقات قرآنی، فلسفی و منطقی به شمار می آیند. وی همچنین کتاب های دیگری در زمینه روانشناسی و زیبا شناسی به دانش پژوهان هدیه کرده و با یاری دوستان خود از جمله دکتر حسن سادات ناصری کتاب بدیع و دکتر محمد خوانساری کتاب مختارات و به مدد سید ضیاءالدین میرمیران دستور جاویدان و اسلوب الحدیث را با کمک سید عبدالباقی تنکابنی به جامعه ادبی ایران تقدیم کرد. از دیگر آثار وی می توان به فلسفه اسلام، تحقیق در اعلام قرآن، شرح بوستان و گلستان سعدی و نهج‌البلاغه اشاره کرد. این محقق توانا که به زبان‌های عربی، فرانسه و انگلیسی تسلط کامل داشت، کتاب های متعددی را ترجمه کرد و علاوه بر ترجمه چندین اثر، کتاب‌های متعددی را به رشته تحریر درآورد. به طور کلی خزائلی در مدت ۶۲ سال زندگی پرثمر خود ۳۹ کتاب ارزنده تألیف کرد که اغلب آن‌ها در دانشگاه‌ها و مدارس علمیه تدریس می‌شود. یکی از ویژگی‌های بارز خزائلی که بارها از طرف دانش‌آموزان، شاگردان، دوستان و افراد نابینا در ارتباط با وی به آن اشاره شده، حافظه بسیار قوی بود. روایت‌هایی که هر فرد منصفی را به شگرف وامی دارد به عنوان مثال  شایسته خزائلی فرزند ارشد وی در یکی از خاطرات خود نقل می‌کند «شعری چند صفحه ای از ابوالعلاء معری را تنها یک بار و آن هم به علت فقدان تبحر در متون عربی به سختی برای پدرش خوانده و سپس خزائلی آن شعر چند صفحه‌ای را بی‌کم و کاست به حافظه سپرده و بدون اشکالی بازگو کرده است». 

اقدامات اثرگذار خزائلی در زمینه بریل

این محقق نامدار از بریل استفاده نکرد اما اهمیت خاصی برای بریل قائل بود و با تأسیس آموزشگاه بزرگسالان نابینا، یکی از فعالیت‌های مهم خود را به آموزش بریل به نابینایان بزرگسال اختصاص داد به همین دلیل وی را می توان زمینه‌ساز و توسعه‌دهنده آموزش و ترویج بریل میان بزرگسالان نابینا دانست. از آنجا که تا آن زمان یک نظام آموزشی مدون و فراگیر و البته نهادمند برای افراد نابینا و به ویژه در تهران وجود نداشت، بسیاری از نابینایان با گذر از دوران تحصیلی متعارف خود و پاگذاردن به دوران جوانی و بزرگسالی هنوز آموزش‌های مقدماتی و سواد خواندن و نوشتن را نیاموخته بودند. ازاین‌رو، انگشت گذاردن بر تحصیل این افراد و در ضمن آن، آموزش بریل به این افراد نقش مهمی را در باسواد شدن نابینایان، رشد سطح تحصیلی و حیات فرهنگی آن‌ها و البته ترویج بریل داشت.  از طرف دیگر، از آنجا که آموزش بریل به بزرگسالان در قیاس با کودکان دارای دشواری‌ها و پیچیدگی‌های خاصی است.  اتخاذ چنین تصمیمی و تلاش در گسترش آن در قالب آموزشگاه خزائلی اهمیت این موضوع را به شکل دوچندانی آشکار می‌سازد.  

یکی دیگر از اقدامات اثرگذار خزائلی در زمینه بریل که نشان دهنده توجه ویژه او به این خط و ضرورت استفاده از آن بوده است، تلاش و پیگیری‌های فراوان برای ورود اولین ماشین چاپ بریل به ایران و راه اندازی آن است.  رخدادی که فصل نوینی را در حیات آموزشی و فرهنگی نابینایان از یکسو و توسعه و نهادمندشدن بریل ایجاد کرد.  در این راستا خزائلی با توجه به نفوذ و ارتباطات گسترده خود،  مدیر وقت انتشارات کیهان را به اهمیت بریل در زندگی و تحصیل نابینایان و نبود امکان تولید کتاب‌های بریل در کشور واقف و متقاعد کرد که یک ماشین چاپ بریل را خریده و به ایران وارد کند.  

خاموشی

این دانشمند روشندل سرانجام در خرداد ۱۳۵۳خورشیدی در حالی که تنها ۶۲ سال داشت، دیده از جهان فروبست و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد. اشرف بروجردی رییس سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در خصوص جایگاه و اهمیت این استاد روشندل می‌گوید: خزائلی مردی است که لحظه‌لحظه حیاتش را برای زندگی بهینه انسان ها گذراند و به واقع سیاستگذار بود و تلاش کرد از همه فرصت های زندگی اش استفاده کند و موثر و تحول‌آفرین باشد.